Засагт Хаан
МОНГОЛЫННОЁДЫН ДАВХРАА, ЯЗГУУРТАНЫ ХЭРГЭМ ЗЭРЭГ
ЭРТНЭЭС АЛТАН УРГИЙН ЦАГААН ЯСТ ХААДЫН ХУВЬД ЗӨВ ЭРГЭЛТТЭЙ ХАС ФҮС ХЭРЭГЛЭХ НЬ УЛСЫН ЭЗНИЙГ БЭЛГЭДДЭГ БА ХАЛХЫН ХАНГУУД ДОТРООС ЦОР ГАНЦ ЗАСАГТ ХААН Л ХАС ФҮС ХЭРЭГЛЭХ ЭРХТЭЙ БАЙЖЭЭ. БУСАД ХАНГУУД БОГДЫН АДИЛ СОЁМБО ХЭРЭГЛЭЖ БАЙВ..
Халхын Очир Бат Түшээт сайн хан -1
Бат-Ерөөлт төгс хөлөг Далай ханГ.Түмэндэлгэржав– 1 хошуу
Шагдарын Үнэнтөгс
Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор
ЗАСАГТДАРХАНХААН ДОРЖПАЛАМЫНСОДНОМРАВДАН
(энэ фото зургийг оросын эзэн хааны жанжин штабын ахлах офицер Газар зүйн нийгэмлэгийн судалгааны нэрийн дор монголд ирэх үедээ авсан. оросын архивт хадгалагдаж байна.)
ХАЛХЫН ЭРДЭНЭ БИШРЭЛТ ҮНЭН СҮЖИГТ ОРОЙН ДЭЭД ДАРХАН ЗАСАГТ ХААН, ОЛНОО ӨРГӨГДСӨН БОГД ХААНТ МОНГОЛ УЛСЫН ТЭРГҮҮН САЙД, МАНИБАЗАРЫН ЦЭРЭНДОНДОВЫН ДОРЖПАЛАМЫН СОДНОМРАВДАН (1867-1912)
МОНГОЛЫННОЁДЫН ДАВХРАА, ЯЗГУУРТАНЫ ХЭРГЭМ ЗЭРЭГ
Монгол улсын үеийн ихэс дээдсийн давраажилт нь нэг талаас Алтан ураг байсан. Нөгөө талаас хутагт, хувилгаадын дүр тодруулалтаас улбаатай. Алтан ураг нь Монголын түүхийн эртний үеэс дүр тодруулалт нь хожим Монголд шарын шашин дэлгэрсэнтэй холбоотой билээ. Шашин төрийг хослуулан барьсан Богд хаан олноо өргөгдсөн. Монгол улс бол феодлын улс мөн. Богд Живзундамба хутагт хааны хишиг тараах анхны "лүндэндээ аливаа цол хэргэм зэргийг хэвээр хэрэгжүүлж нийтээр дагатугай” гэж Чин улсаас олгосон цол хэргэмийг хэрэгжүүлэхээр заасан.
Дараа нь1915оноос "Монгол улсын хууль зүйлийн бичигт” хэргэм зэрэг залгамжлах хуучин зүйлийн заалтуудыг оруулсан бөгөөд энэ хэргийг Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэх яам Богд хааны зарлигийн дагуу хэрэгжүүлэх болсоныг заасан юм.
Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамны түшмэлийн хэлтэс нь олон ван, тайж, түшмэлийн зэрэг залгамжлах гэрийн үеийн дансыг хянаж байх үүрэгтэй байжээ. Чин улсын үеийн олон засаг хошууны хуучин тамгыг халж Богд хааны зарлигаар шинэ тамга олгож, тамгын үсгийг дагаж харъяат засгуудын цолоор нэрийдэн хэргэмийг нь бичсэнийг үзвэл, Үүнд:
Халхын Эрдэнэ Бишрэлт Засагт ХаанДоржпаламын Содномравдан
Хантайшир уулын чуулганы Эрдэнэ Бишрэлт Засагт Хаан аймаг нь 20 ХОШУУ 3 ОТОГ-той байв.
Халхын Эрдэнэ Бишрэлт Засагт Хаан нэгэн хошуу /эхийн талаас миний шууд удам элэнц маань/
Засаг, хошой чин ван
Засаг төрийн жүн ван – 1
Засаг, төрийн бэйл – 3(нэг нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй)
Засаг, хошууны бэйс – 2(нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй, нэг нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй
Засаг, улсын түшээ гүн – 3
Засаг, улсад туслагч гүн – 6(хоёр нь үе улиран бэйлийн зэрэг залгамжлана)нэг нь үе улиран улсын түшээ гүнгийн зэрэгтэй,(нэг нь үе улиран бэйсийн зэрэгтэй)
Засаг, тэргүүн зэрэг тайж – 4 байв.
/миний удмаас мөн Засаг төрийн чин ван, жүн ван, улсын түшээ гүн, улсад туслагч гүн, хошуу захирагч, Арын хүрээний их хамба, аграмба, зээрэмбэ хэргэмтэнүүд байсан ба ардын засгийн жилүүдэд баруун аймгийн бослогыг ч тоглойлж байсан байх юм./
ЗАСАГТДАРХАНХААН ДОРЖПАЛАМЫНСОДНОМРАВДАН
(энэ фото зургийг оросын эзэн хааны жанжин штабын ахлах офицер Газар зүйн нийгэмлэгийн судалгааны нэрийн дор монголд ирэх үедээ авсан. оросын архивт хадгалагдаж байна.)
·Засагт хан аймгийн үүсэл
Энэхүү үед Ар халхын хүн ам Хангайннуруу, зүүн зах нь /Аминдурал, Ном дари нарын эзэмшил/ Халх гол, Хүлэн буйрнуурын орчим, баруун зах нь /Ноёндой хатанбаатар, Самуу нарын эзэмшил/ Алтайнуулс, увс нуурын газарт байв. Тэр цагт Ар халх нь баруун зүүн гарт хуваагданзахирандан байв. Зүүн гарыг Онохуй үйзэн, Аминдурал нар хуваан захирсан боловчОнохуй үйзэний эрх нөлөө гүнзгийрсээр түүний угсааны ноёд дававгайлах болжээ.Зүүн гарын нутаг Хангайн уулнаас Халхын голоор савлаж, Онохуй үйзэн ноён, Аминдурал нарын эзэмшил Хэрлэнгээр заагладаж байв. Оноху үйзэн ноён Туул, Хархорум орчим, Аминдурал ноён Хэрлэн баянулаан, Өндөр довын орчим орд өргөөтэй байв. Онохуй үйзэн ноёны үрс Түшээт хан аймгийн, Аминдурал ноёны үрс Сэцэн хан аймгийн үндэс язгуур болжээ. Сэцэн хан аймаг нь Зүүн тийш Эрдэнэтолгой, баруун тийш Цагаан чулуут, өмнө зүг Тарган цайдам, умар зүг зүг Өндөр хаанаар савлан байв
Халхын баруун гарнь Ашихай дархан хунтайж, Ноёндой хатанбаатар, Далдан хөндлөн, Саму нарын эзэмшил дөрвөн хошууЗасагт хааны үндэс язгуурболов. Тус дөрвөн хошуунаас Ашихайн дархан хунтайжын эзэмшил Жалайр, Үнэгэд отго нь Гурван Олхонууд, Таван Хотгой хэмээх найман хошууны үндэс болсон бол Ноёндой хатанбаатарын ахмад хөвүүн Хонгор сэцэн жонон, дэд хөвүүн Сайнбадамхатанбаатар нарын эзэмшил Таван Бэсүд, Хоёр эржигэн хэмээх долон хошууны үндэс язгуур болов. Баруун гарыг зонхилон захирагч Ашихай дархан хунтайж Хангайн ууланд, Ноёндой хатан баатар Бүс хайрхан уулын орчим орд өргөөтэй байсан бөгөөд тэд Хан Хөхийн нуруунаас Говь Гурван Сайхан хүртэлхи өрөн уудам нутгийг захирч байв.
БУУРЛЫН VГ БУЯН ДАГУУЛДАГ ГЭЖ ЯРЬДАГ. БИДНИЙ ЄВЄГ ДЭЭДЭС ШИНЭ МОНГОЛЫГ БАЙГУУЛАХ ГЭЖ МЄГЄЄРСЄЄ ЧИЛТЭЛ СЭТГЭЖ, НУРУУГАА БЄГТИЙТЭЛ ТЭМЦЭЖ ИРСЭНИЙГ ТVVХ ЦАДИГИЙН ШАРЛАСАН ХУУДАС САНУУЛДАГ БИЛЭЭ.МАНАЙХАН ЧИНЬ VVХ ТVVХЭЭ ДОМОГ МЭТ АМ ДАМЖИН VЛДЭЭДЭГ БАЙЖ. ХАРИН БИЧГИЙН МЭРГЭД БОЛ НОМ СУДАРТАА БАРЛАЖ ХОЙЧИЙН БИДЭНД VЛДЭЭСЭН БАЙДАГ ДАА.ТЭР ҮҮДНЭЭС ХОЙЧИСТОО ҮЛДЭЭХЭЭР БИ ИЙН БИЧИЖ БАЙНА.
ЗАСАГТ ХААД ТЭДНИЙ ЗАСАГЛАЛЫН ТУХАЙ СVVЛИЙН VЕД НЭЛЭЭД ДЭС ДАРААТАЙ ЦЭГЦЭРЧ БАЙНА. БАТМЄНХ ДАЯН ХААНЫ 11 ДЭХ ХVV ГЭРСЭНЗ ЖАЛАЙР ХУН ТАЙЖ(1531-1549) -ИЙН ХVV АШХАЙ ДАРХАН ХУН ТАЙЖИЙН ЗАЛГАМЖЛАГЧ НЬ ЛАЙХУР ЗАСАГТ ХААН (1562-1600) БАЙЖЭЭ.
ҮVНЭЭС ХОЙШ 16 ДАХЬ ЗАСАГТ ХААН БОЛ ДОРЖПАЛАМ ДАРХАН ХААН (1878-1898) БАЙСАН. ТЭДНИЙХ 2 ХVVТЭЙ, АХМАД ХVV НЬ ЦЭРЭНГОМБОЖАВ, ДVV НЬ СОДНОМРАВДАН ГЭДЭГ БАЙЖ. ДАРХАН ХААН ДОРЖПАЛАМ ЄЄРИЙН ЗАЛГАМЖ ХАЛААГ УУГАН ХVV ЦЭРЭНГОМБОЖАВТ ЗАЛГАМЖЛУУЛАХ БОДОЛТОЙ БАЙСАН БОЛОВЧ, ДVV НЬ АХААСАА УХААЛАГ БАЙСАН УЧИР АХЫГ НЬ/ЗАСАГТ ХАНГИЙН ШУУД УДМЫН ТАХИЛЫН ХИЙД БОЛОХ АРЫН ХҮРЭЭ БОЛ СОЦИАЛИЗМЫН ҮЕД ХААГДАХ ХҮРТЛЭЭ ЗАСАГТ ХАНГИЙН УДМЫН АЛТАН УРГИЙН ЯЗГУУРТНУУДЫН ТОЙН ЛАМ НАРЫН ХААЛТТАЙ ХИЙД БАЙСАН/АРЫН ХVРЭЭХИЙДЭД СУУЛГАЖ ЛАМ БОЛГООД ДVV СОДНОМРАВДАНД НЬ ХААНЫ СУУДЛАА (1898-1912) ЗАЛГАМЖЛУУЛСАН ЮМ ГЭДЭГ.
ХААН ХVV НЬ ХААН ТЄРИЙН АЛБАНЫ ЁС ЖУРАМД АМАРХАН ТЄЛЄВШИЖ УГИЙН СЭРГЭЛЭН УЧИР МОНГОЛ МАНЖ VСЭГ БИЧИГТ САЙН СУРАЛЦАЖ ТЄРИЙН ХVНИЙ ТЄВШИН ТЄЛЄВ ТЄРХ, ЭР ХVНИЙ САЙХАН ШИНЖ БVРДСЭН ЭР БОЛЖ Л ДЭЭ. ЗАСАГТ ХААН Д.СОДНОМРАВДАН БОЛ МАНЖИЙН ДАРЛАЛЫГ ТАЯГДАН ХАЯЖ ТУСГААР МОНГОЛ УЛСЫГ БАЙГУУЛАХАД ҮНЭЛЖ БАРШГҮЙ ГАВЬЯА БАЙГУУЛСАН БА ХАЛХ, ОЙРД, ХӨХ НУУР, ӨВӨРЛӨГЧ ИХ НОЁДОД ИХ НЭР НӨЛӨӨТЭЙ БАЙСАН БА ЗАСАГТ ХААНД ИТГЭЖ ДАГАЖ, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТАД ОРУУЛЖ МОНГОЛ УЛСЫГ БАЙГУУЛСАН БАРИМТУУД БАЙДАГ. ХААН СОНГОХ БОЛОХОД ХААД НОЁД НЭГ ДУУГААР ЗАСАГТ ХАН СОДНОМРАВДАНГ ХААН ОР СУУХЫГ ХҮСЭХЭД ӨӨРӨӨ УДАА ДАРАА ТАТГАЛЗААД БАЙХААР ДАРААГИЙН УДААД ХАНДДОРЖ ЧИН ВАН, ЦЭРЭНЧИМЭД ДА ЛАМ НАР ТҮШЭЭТ ХАН ДЭМЧИГДОРЖИЙН ДАШНЯМЫГ ХААН БОЛГОХ САНАЛ ГАРГАСАН ГЭДЭГ. ОЛОНХИЙН ДЭМЖЛЭГ АВАЛГҮЙ МАРГААНЫ ҮҮД НЭЭХ ШИНЖТЭЙ БОЛООД ИРЭХ ТЭР ҮЕД СОДНОМРАВДАН ХААН БОГДЫГ ХААН БОЛОХ САНАЛ ГАРГАЖ ДЭМЖСНЭЭР ШИЙДЭГДСЭН. ӨВГЄД ЗАСАГТ ХААН СОДНОМРАВДАНГ ЖУУЗНААСАА БУУГААД ИРЭХЭД БИЕНЭЭС НЬ ГЭГЭЭ ЦАЦРДАГ БАЙЖ БИЛЭЭ ГЭЖ ХУУЧИЛДАГ БАЙСАН.
ЕР НЬ СVР ЖАВХЛАН ҮНЭН ТЄГС ЯМАР Ч ХVН ДАНДАА ДУЛААН ЭНЕРГИ ЦАЦРУУЛЖ ЯВДАГИЙН ТОД ЖИШЭЭ ЭНЭ ЮМУУ ДАА ГЭЖ БИ БОДДОГ ЮМ. ХУУЧНЫ СУДАРТ Ч БАЙДАГ ДАА. ХVНИЙ ТЭРГVVНЭЭС ЯМАГТ ГЭРЭЛ ЦАЦАРЧ БАЙДАГ ГЭЖ ХУУЧЦУУЛ Ч ЯРЬДАГ.
(Бас нэг ихээхэн сонирхол татах эх сурвалж бол одоо нэгэнт ил болсон Хаант Оросын Эрхүүгийн цэргийн тойргийн Монголын талаар хийж байсан тагнуулын мэдээлэлд: "Монголын Засгийн газарт Хаант Оросын гурван эх сурвалж байгаа. Нэг монгол ноён, хоёр буриад түшмэл, гурав дахь нь Засагт Хааны нэг Хатан. Тэр хатан маш чухал ... гэсэн байдаг.) Үүнээс харахад Засагт Хааны Цэсрэн хатан оросуудын гар хөл болж, энэ нь Богдын тагнуулын албад мэдэгдэн, түүнээс шалтгаалан Засагт Хаан Содномравданг Хаан болох хуйвалдаан хийж байна гэж хардагдан сэрдэгдэх үндсийг тавьж, Богдод хорлогдох шалтгаан болсон байж болох юм. Засагт хаан Богдод хорлогдсноос хойш Засагт хааныхан Богдын төрд сүжиг буурч, Засагт ханы Дархан вангаас бусад нь нэг их идэвхийлээгүй байдаг)
ЗАСАГТ-ХАН(ЗАСАГТ ХААН, БУКВАЛЬНО — ХАН-ПРАВИТЕЛЬ) — ТИТУЛ ВЕТВИ СТАРШИХ ПОТОМКОВ ГЭРЭСЭНДЗЭ.АЙМАКЗАСАГТ-ХААНОВ (КИТ.扎薩克圖汗部,ПИНЬИНЬJASAGHTU KHANATES,ПАЛЛ.ЧЖАСАКЭТУ ХАНЬБУ) РАСПОЛАГАЛСЯ В ЗАПАДНОЙ ЧАСТИХАЛХИ. ЧУУЛГАН АЙМАКА СОБИРАЛСЯ НА РЕКЕ БИНДЭРЬЯ-НУУР. МЛАДШЕЙ ВЕТВЬЮ ЗАСАГТ-ХААНОВ ЯВЛЯЛИСЬ ХОТОГОЙТСКИЕАЛТАН-ХААНЫ.
ЗАСАГТ-ХААД
ЭРТНЭЭС АЛТАН УРГИЙН ЦАГААН ЯСТ ХААДЫН ХУВЬД ЗӨВ ЭРГЭЛТТЭЙ ХАС ФҮС ХЭРЭГЛЭХ НЬ УЛСЫН ЭЗНИЙГ БЭЛГЭДДЭГ БА ХАЛХЫН ХАНГУУД ДОТРООС ЦОР ГАНЦ ЗАСАГТ ХААН Л ХАС ФҮС ХЭРЭГЛЭХ ЭРХТЭЙ БАЙЖЭЭ. БУСАД ХАНГУУД БОГДЫН АДИЛ СОЁМБО ХЭРЭГЛЭЖ БАЙВ..УЧИР НЬ АШХАЙ ДАРХАН ХУНТАЙЖИЙН УУГАН ХҮҮ ГЭДЭГ УТГААРАА ХАЛХЫН ХАНГУУД ДОТРООС ТЭРГҮҮЛЭХ ЗЭРЭГТЭЙ ХАН БАЙСАН БА УЛСЫН ЭЗЭН ГЭЖ ТООЦОЖ ИРСЭН БАЙНА.
ТҮШЭЭТ ХАНГИЙН ХУВЬД АВТАЙ САЙН ХАНГИЙН ГАЛ ГОЛОМТЫГ САХИДАГ ТӨВ НУТАГТ ОРШДОГ, ИХ ХҮРЭЭ НУТАГ ДЭВСГЭРТ НЬ БАЙРЛАДАГ ГЭДЭГ УТГААРАА ТЭРГҮҮЛЭХ ЭРХТЭЙ ЮМ ШИГ ОЙЛГОГДОХ БОЛСОН БАЙНА. ТҮШЭЭТ ХАНГИЙН НӨЛӨӨ ГОМБОДОРЖ ХАНГААС ХОЙШ ӨССӨӨР ИРСЭН НЬ УГ ТАШАА ОЙЛГОЛТЫГ ӨНӨӨ ЦАГТ БҮРДҮҮЛЖ.
АДМИНИСТРАТИВНОЕ ДЕЛЕНИЕ АЙМАКА ЗАСАГТ-ХААНОВ
|
Название хошуна |
Год образо
вания |
Количество сум |
Титул засака |
Первый владелец |
Династическая связь |
|
Баруун гарын зуун |
1691 |
3 |
Цэвэнжав |
сын Джамбуна |
|
|
Зуун гарын баруун |
1691 |
1 |
тушээ гун |
Цотбаилдэн |
сын Убантая, сына Лайхора |
|
Зуун гарын хойт |
1691 |
1 |
туслагч гун |
Сономиш |
сын Доржа, сына Цэрэна, сына Хонгора, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрэсэндзэ |
|
Зуун гарын омнод |
1691 |
1 |
туслагч гун |
Гунзэн |
сын Цэрэнгомбо, сына Бадмы, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
|
Баруун гарын баруун |
1691 |
1 |
туслагч гун |
Бухубай |
сын Цэбдэндоржа, сына Цэрэнжая, сына Хонгора, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
|
Баруун гарын омнод |
1691 |
1,5 |
тэргуун цэрэгийн тайж |
Уржин |
сын Цахажава, сына Хонгора, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
|
Баруун гарын хойт |
1691 |
1 |
тэргуун цэрэгийн тайж |
Эрдэнэгомбо |
сын Дайбуна, сына Убантая, сына Лайхора |
|
Дундад баруун гарын адгийн дэд |
1692 |
1 |
тэргуун цэрэгийн тайж |
Намринсамбу |
сын Олжийта, сына Лувсанцэрэна, сына Гомбоилдэна, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
|
Дундад зуун гарын зуун |
1694 |
2 |
доло бэйлэ |
Гэндун |
сын Дорждая, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
|
Баруун гарын хойт адаг |
1697 |
1 |
тэргуун цэрэгийн тайж |
Хамар Дайчин |
сын Эрха, сына Гур Номча, сына Хонгора, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
|
Дундад баруун гарын адаг |
1714 |
2 |
туслагч гун |
Доншиг |
сын Мэд Зоригта, сына Данжина, сынаТангута, сына Чиндаана, сына Отхона, сына Гэрсэнза |
|
Баруун гарын баруун адаг |
1724 |
1 |
туслагч гун |
Шагжаа |
сын Дорждая, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
|
Зуун гарын хойт адаг |
1726 |
1 |
тэргуун цэрэгийн тайж |
Идамжав |
сын Гунзэна, сына Цэрэнгомбо, сына Бадмы, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
|
Зуун гарын дундад |
1728 |
1 |
тушээ гун |
Аравтан |
сын Убантая, сына Лайхора |
|
Дундад баруун гарын зуун |
1755 |
1 |
тэргуун цэрэгийн тайж |
Пурэвцэрэн |
внук Багсама, сына Бундаракжи, сынаТангута, сына Чиндаана, сына Отхона, сына Гэрсэнза |
|
Дундад зуун гарын баруун |
1756 |
1 |
туслагч гун |
Цэвэгжав |
сын Убаши, сына Лувсандаша, сына Дорждая, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
|
Зуун гарын зуун |
1756 |
1 |
тэргуун цэрэгийн тайж |
Норбо |
|
|
Дундад зуун гарын адаг |
1757 |
1 |
тэргуун цэрэгийн тайж |
Дашпунцаг |
сынТубы, сына Дорждая, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
·Ермаченко И.С. Политика маньчжурской династии Цин в Южной и Северной Монголии в XVII в. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1974—196 с
·История Монгольской народной республики. Изд. 3-е. — М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1983 — 660 с
·История Эрдэни-дзу. Факсимиле рукописи / Пер. с монг., введ., комм. и прил. А.Д. Цендиной. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999. — 255 с ISBN 5-02-018056-4
·Лубсан Данзан. Алтан тобчи ("Золотое сказание”) / Пер. с монг., введ., комм. и прил. Н.П. Шастиной. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1973 — 439 с
·Скрынникова Т. Д. Ламаистская церковь и государство. Внешняя Монголия. XVI — начало XX века. — Новосибирск.: Наука. Сиб. отд-ние, 1988. — 104 с ISBN 5-02-029353-9
·Цааджин Бичиг ("Монгольское уложение”): Цинское законодательство для монголов 1627—1694 гг. Монгольский текст. Введ., транслитерация монг. текста, пер. и комм. С.Д. Дылыкова. М., 1998
·Шара туджи: Монгольская летопись XVII века. Сводный текст, пер., введ. и прим. Н.П. Шастиной. М.; Л., 1957.
|
Халхын дөрвөн хааны нэг, тухайн үедээ төр, ноёдын дунд асар их нэр нөлөөтэйЗасагт хаанДоржпаламынСодномравдан гэнэт таалал болжээ.Түүнийг хэрхэн таалал болсон тухай нэгэн сонирхолтой дурдатгалд тулгуурлавал, Гандантэгчилэн хийдийн хамба асан түүхч, Эрдэнэпил агсны дуртагснаар "...1912 оны хавар Засагт хаан таалал төгсөв.
Нэг өдөр Дашчоймбол дацанд хурал хурж байсан бүх лам нарыг засагт ханы бие муудсан тул аваачиж ном уншуулсан юм. Маргааш өглөө нь засагт ханы харъяат нэгэн ламаас миний асуухад манай хан тэнгэр болов. Богдын ордонд бараалхаж очоод, тэнд хор зооглосон юм гэнэ. Тэгээд үнээний сүү уугаад тус болсонгүй нас эцэслэлээ" гэжээ. Энд анхаарал татах нэг зүйл бол түүний өвчнийг эдгэрүүлэхийн тулд сүү хэрэглэсэн нь гайхалтай. Өөрөөр хэлбэл хордсон байж магадгүй гэсэн үүднээс түүнд сүүний эмчилгээ хэрэглэсэн болов уу.
Өвөг дээдэс, элэнц өвөгЗасагт ХаанДоржпаламынСодномравдангалбан ёсоор Улсын Хаан суух боломжтой Алтан ургийн хүн гэдэг үүднээсБогдЖибзундамбаасхорлосон байх магадлал асар өндөр гэж би үздэг. Тєр vймж самуурахад энгийн иргэдийн сэтгэл санаанд хvртэл маш их нєлєєлдєг юм байна л даа. Энэ нь Цэсрэн хатны аав Пайтан хэмээх Чадраабалд тохиолдсон явдал юм. Охинд нь аймгийн хааны аминд хvрсэн нэр оноож Чадраабалыг хааяагvй л хяхан хавчих, олны хэл аманд єртvvлсэн гэж байгаа. Vнэндээ охин нь бол нєхрийнхєє аминд хvрсэн явдалгvй шvv дээ. Энэ бол Богдын ордонысэтгэлийн хор гvйлгэсэн тєрийн л аллага. Тvvнд нь ямар ч буруугvй мєртлєє эхнэр нь буруудаж, хадам эцэг нь хавчигдана гэдэг бэрх шvv. ТЭР Ч БАЙТУГАЙ ЧИН ВАН ХАНДДОРЖИЙГ МЄН Л БОГДЫН ОРДОНД ДУУДАЖ АВЧРААД ХОРТОЙ АРХИАР ДАЙЛАХАД НЬ ХАНД ВАН ЄЄРЄЄ МЭДЭЭД ЗОРИУД АЛДАЖ АСГАСАН ЮМ БИЛЭЭ. ХОР УУЛГАЖ ЧАДААГVЙДЭЭ ХОРСОЖ ДУНД ГОЛ ДЭЭР ТАШУУРДАЖ АЛСАН ЮМ ШVV ДЭЭ. ЭНЭ БОЛ БАС Л ЯАХ АРГАГVЙ ЗАХИАЛГАТ АЛЛАГА Л БАЙХГVЙ ЮУ. ЕР НЬ ЯМАР Ч ТЄР ЦУСГVЙ, АЛЛАГАГVЙ БАЙДАГГVЙ ГЭДЭГ АМАН ЯРИА ОРТОЙ БАЙХ Л ДАА./ТЭГЭЭД ЧАДРААБАЛ НУТАГТ НЬ НЭГЭНТ ТИЙМ ЯРИА ДЭГДСЭН БОЛОХООР НVVХЭЭР ШИЙДЭЖ БОГДОД ЕСЄН ЦАГААН БЭЛЭГ ЄРГЄЄД БОГДЫН ШАВИЙН НУТАГТ СУУРЬШСАН ЮМ БИЛЭЭ. ЧАДРААБАЛЫНХНЫГ ХVРЭЭ РVV НVVДЭЛЛЭЖ ЯВАХАД, ТЭДНИЙ МАЛ НЬ МОГОЙН ХЄНДИЙГ ДVVРЧ БАЙГААГ ХАРСАН ХVМVVС ИЙМ БУЯНТАЙ ХVНЭЭ ЄЄР ХОШУУ НУТАГ РУУ НVVЛГЭХ Ч ГЭЖ ДЭЭ ГЭЖ ХАРАМСАЖ БАЙСАН ГЭДЭГ. МОГОЙН ХЄНДИЙ ГЭДЭГ МААНЬ БАЯНХОНГОР АЙМГИЙН ГАЛУУТ СУМЫН ХОЙД ТАЛ, ЭГИЙН ДАВААНЫ БАРУУНТАЙ ОРШИХ ЄРГЄН УУДАМ ХЄНДИЙ ШVV ДЭЭ. ЗАРИМ НЭГЭН ЧАДРААБАЛЫГ VЗЭН ЯДСАН ХVМVVС, НVVВЭЛ НVVЖ Л БАЙГ. МАНАЙ НУТГААС ХЯЛГАС СУГАЛСНЫ ЧИНЭЭ МЭДЭГДЭХГVЙ ЮМ ЧИНЬ ГЭЖ САГСУУРЧ БАЙСАН ЯРИА БАЙДАГ. ХОЖИМ БОДОХОД ЧАДРААБАЛЫН ХVV ТЄРИЙН СОЁРХОЛТ ЗОХИОЛЧ ЛОДОЙДАМБА ХАНТАЙШИРЫН НУРУУ, ТАРЛАН ХАЙРХАН, ГУЙЛИНГИЙН ТАЛ ЗЭРЭГ ТАНИЛ ДОТНО НУТАГ УСАА САНААШРАН БИЧСЭН НЬ ЗОХИОЛ БVТЭЭЛЭЭС НЬ ХАРАГДДАГ ЮМ ШVV. "ТУНГАЛАГ ТАМИР” РОМАНЫХАА ЭРДЭНЭЭР ААВЫГАА ОРЛУУЛЖ БИЧСЭН НЬ НУТАГ УСНААСАА ДАЙЖИЖ ГАРСАН ЧАДРААБАЛЫН ДVРСЛЭЛ ЮМ ШИГ САНАГДДАГ. МЄН ИТГЭЛТ БАЯНЫ МАЛ ХЄРЄНГИЙГ ДVРСЛЭХДЭЭ ААВЫНХАА БЭЛТЭЙ, МАЛТАЙ ЯВСАНЫГ МЭДДЭГ БОЛОХООР ИХ НАРИЙН ЧАМБАЙ БИЧСЭН БОЛОВ УУ ГЭЖ САНАДАГ ЮМ./ЗАСАГТ ХАН АЙМАГ1,АХАЙ ЗАСГИЙН ХОШУУ2,МЭРГЭН ЗАСГИЙН ХОШУУ3,ДАЛАЙ ЗАСГИЙН ХОШУУ4,ЖАЛХАНЗ ХУТАГТЫН ШАВЬ5,ЭРДЭНЭ ДҮҮРЭГЧ ЗАСГИЙН ХОШУУ6,АЧИТ ЗАСГИЙН ХОШУУ7,ЦОГТОЙ ЗАСГИЙН ХОШУУ8,ЯЛГУУСАН ХУТАГТЫН ШАВЬ9,СЭЦЭН ЗАСГИЙН ХОШУУ10,БААТАР ЗАСГИЙН ХОШУУ11,ҮЙЗЭН ЗАСГИЙН ХОШУУ12,ЭРДЭНЭ ЗАСГИЙН ХОШУУ13,СҮЖИГТ ЗАСГИЙН ХОШУУ14,ДАРХАН ЗАСГИЙН ХОШУУ15,ЗАСАГТ ХАН ХОШУУ16,ДАЙЧИН ЗАСГИЙН ХОШУУ17,БИГЭР НОМУН ХАНЫ ШАВЬ18,ИЛДЭН ЗАСГИЙН ХОШУУ19,ЁСТ ЗАСГИЙН ХОШУУ20,ИТГЭМЖИТ ЗАСГИЙН ХОШУУ21,БИШРЭЛТ ЗАСГИЙН ХОШУУ22,ЖОНОН ЗАСГИЙН ХОШУУЗАСАГТ-ХАН(МОНГ.ЗАСАГТ ХААН, БУКВАЛЬНО — ХАН-ПРАВИТЕЛЬ) — ТИТУЛ ВЕТВИ СТАРШИХ ПОТОМКОВ ГЭРЭСЭНДЗЭ.АЙМАКЗАСАГТ-ХААНОВ (КИТ.扎薩克圖汗部,ПИНЬИНЬJASAGHTU KHANATES,ПАЛЛ.ЧЖАСАКЭТУ ХАНЬБУ) РАСПОЛАГАЛСЯ В ЗАПАДНОЙ ЧАСТИХАЛХИ. ЧУУЛГАН АЙМАКА СОБИРАЛСЯ НА РЕКЕ БИНДЭРЬЯ-НУУР. МЛАДШЕЙ ВЕТВЬЮ ЗАСАГТ-ХААНОВ ЯВЛЯЛИСЬ ХОТОГОЙТСКИЕАЛТАН-ХААНЫ.СОДЕРЖАНИЕ |
ЗАСАГТ-ХААНЫ
- Баяндара, род.1547, сын Ашихая Дархан-хунтайжа Халхасского, хунтайжотоковУнэгэд иЖалаир—1580
- Лайхор, род.1562, сын Баяндары, Сайн Засагт-хаан1580—1637
- Субантай, род.1596, сын Лайхора, Богд Засагт-хаан1637—1655
- Норбо, сын Субантая, Эрдэни Бишрэлт Засагт-хаан1655—1662
- Гомбожав, сын Субантая, Бинту Ахай Засагт-хаан1662—1664
- Ванчук, сын Норбо, Мэргэн Засагт-хаан1664—1666
- Джамбун, сын Норбо, Сэцэн Засагт-хаан1666—1686
- Шара, сын Джамбуна, Засагт-хаан1686—1688
- Цэвэнжав, сын Джамбуна, Засагт-хаан1688—1732
- Сэлэнгэмил, сын Джамбуна, Засагт-хаан1732—1743
- Балдар, сын Сэлэнгэмила, Засагт-хаан1743—1761
- Цэвэнбалзай, Засагт-хаан1761—1792
- Бунирадна, Засагт-хаан1792—1823
- Манибазар, Засагт-хаан1823—1840
- Цэрэндондуб, Засагт-хаан1840—1877
- Доржпалам, Засагт-хаан1877—1898
- Содномравдан, Засагт-хаан1898—1912
- Агванцэрэн, Засагт-хаан1912—1915
АДМИНИСТРАТИВНОЕ ДЕЛЕНИЕ АЙМАКА ЗАСАГТ-ХААНОВ
| Название хошуна | Год образования | Количество сум | Титул засака | Первый владелец | Династическая связь |
|---|---|---|---|---|---|
| Баруун гарын зуун | 1691 | 3 | хаан | Цэвэнжав | сын Джамбуна |
| Зуун гарын баруун | 1691 | 1 | тушээ гун | Цотбаилдэн | сын Убантая, сына Лайхора |
| Зуун гарын хойт | 1691 | 1 | туслагч гун | Сономиш | сын Доржа, сына Цэрэна, сына Хонгора, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрэсэндзэ |
| Зуун гарын омнод | 1691 | 1 | туслагч гун | Гунзэн | сын Цэрэнгомбо, сына Бадмы, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
| Баруун гарын баруун | 1691 | 1 | туслагч гун | Бухубай | сын Цэбдэндоржа, сына Цэрэнжая, сына Хонгора, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
| Баруун гарын омнод | 1691 | 1,5 | тэргуун цэрэгийн тайж | Уржин | сын Цахажава, сына Хонгора, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
| Баруун гарын хойт | 1691 | 1 | тэргуун цэрэгийн тайж | Эрдэнэгомбо | сын Дайбуна, сына Убантая, сына Лайхора |
| Дундад баруун гарын адгийн дэд | 1692 | 1 | тэргуун цэрэгийн тайж | Намринсамбу | сын Олжийта, сына Лувсанцэрэна, сына Гомбоилдэна, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
| Дундад зуун гарын зуун | 1694 | 2 | доло бэйлэ | Гэндун | сын Дорждая, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
| Баруун гарын хойт адаг | 1697 | 1 | тэргуун цэрэгийн тайж | Хамар Дайчин | сын Эрха, сына Гур Номча, сына Хонгора, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
| Дундад баруун гарын адаг | 1714 | 2 | туслагч гун | Доншиг | сын Мэд Зоригта, сына Данжина, сынаТангута, сына Чиндаана, сына Отхона, сына Гэрсэнза |
| Баруун гарын баруун адаг | 1724 | 1 | туслагч гун | Шагжаа | сын Дорждая, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
| Зуун гарын хойт адаг | 1726 | 1 | тэргуун цэрэгийн тайж | Идамжав | сын Гунзэна, сына Цэрэнгомбо, сына Бадмы, сына Тубэта, сына Ноёнтая, сына Гэрсэнза |
| Зуун гарын дундад | 1728 | 1 | тушээ гун | Аравтан | сын Убантая, сына Лайхора |
| Дундад баруун гарын зуун | 1755 | 1 | тэргуун цэрэгийн тайж | Пурэвцэрэн | внук Багсама, сына Бундаракжи, сынаТангута, сына Чиндаана, сына Отхона, сына Гэрсэнза |
| Дундад зуун гарын баруун | 1756 | 1 | туслагч гун | Цэвэгжав | сын Убаши, сына Лувсандаша, сына Дорждая, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
| Зуун гарын зуун | 1756 | 1 | тэргуун цэрэгийн тайж | Норбо | сын Намжилдоржа, сынаСура, сына Саран Ахая, сынаДамбы, сына Нубы, сына Дэлдэна, сына Гэрсэнза |
| Дундад зуун гарын адаг | 1757 | 1 | тэргуун цэрэгийн тайж | Дашпунцук | сынТубы, сына Дорждая, сына Шолоя, сына Тумэндары, сына Ашихая |
СМ. ТАКЖЕ
ССЫЛКИ
ЛИТЕРАТУРА
- Ермаченко И.С. Политика маньчжурской династии Цин в Южной и Северной Монголии в XVII в. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1974 — 196 с
- История Монгольской народной республики. Изд. 3-е. — М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1983 — 660 с
- История Эрдэни-дзу. Факсимиле рукописи / Пер. с монг., введ., комм. и прил. А.Д. Цендиной. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999. — 255 с ISBN 5-02-018056-4
- Лубсан Данзан. Алтан тобчи ("Золотое сказание”) / Пер. с монг., введ., комм. и прил. Н.П. Шастиной. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1973 — 439 с
- Скрынникова Т. Д. Ламаистская церковь и государство. Внешняя Монголия. XVI — начало XX века. — Новосибирск.: Наука. Сиб. отд-ние, 1988. — 104 с ISBN 5-02-029353-9
- Цааджин Бичиг ("Монгольское уложение”): Цинское законодательство для монголов 1627—1694 гг. Монгольский текст. Введ., транслитерация монг. текста, пер. и комм. С.Д. Дылыкова. М., 1998
- Шара туджи: Монгольская летопись XVII века. Сводный текст, пер., введ. и прим. Н.П. Шастиной. М.; Л., 1957.
Халхын Очир Бат Түшээт сайн ханДэмчигдоржийн Дашням
Богд хаан хайрхан уулын чуулганы түшээт хан аймгийн 21хошуу.
Богд хаан хайрхан уулын чуулганы түшээт хан аймгийн 21хошуу.
Засаг хошой чин ван -3 (нэг нь үе улиран хааны зэрэг залгамжлана.)
Засаг төрийн жүн ван –3(нэг нь үе улирна. Чин вангийн зэрэгтэй)
Засаг төрийн бэйл - 1
Засаг хошууны бэйс - 2(үе улиран бэйлийн зэрэг залгамжлах)
Засаг, улсын түшээ гүн -1
Засаг улсад туслагч гүн -7(нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй)
Засаг тэргүүн зэрэг тайж – 4(нэг нь үе улиран түшээ гүний зэрэгтэй, нэг нь үе улиран улсад туслагч гунгийн зэрэгтэй)
ТҮШЭЭТ ХАН АЙМГИЙН ХАМГИЙН СҮҮЛЧИЙН ЗАСАГ НОЁН ДАШНЯМЫН ДОРЖСҮРЭНХОРОЛЖАВ (1908-1937)
ТҮШЭЭТ ХАНГУУД
·Дондубдорж, сын доло циньванаГалдандорж, сынаЧихуньдоржа, Очир Тушэту-хан1698—1701, хошэ Дархан-циньван эфу
Халхын махасамади Далай сэцэн ханЦэрэндондлвын Наваанэрэн
Хан Хэнтий уулын чуулганы Сэцэн хан аймаг 25хошуу, 2 отог ,
Халхын махасамади Далай сэцэн хан – 1
Засаг, хошой чин ван – 3(нэг нь үе улиран чин вангийн зэрэгтэй)
Засаг төрийн жүн ван – 5(нэг нь үе улиран вангийн зэрэгтэй)
Засаг, төрийн бэйл – 2
Засаг, хошууны бэйс – 3
Засаг улсын түшээ гүн – 2(нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй)
Засаг, улсад туслагч гүн – 2(хоёр нь үе улиран бэйсийн зэрэгтэй)
СЭЦЭНХАНГУУД
·Шолой, род.1577, сынМуру Буйми, сынаАмина, Далай-жинонотоковХурээиЦоохор—1633, Маха Саммади Гэгээн Сэцэн-хан1633—1652
·Артасэд, сынЭнхтура, Сэцэн-хан1817—1874, улясутайскийцаньцзан дачэнь1845—1861, ургинский монгольскийбаньши дачэнь1861—1874
·
ДЗАСАКИ ХОШУНА ЗУУН ГАРЫН ДУНДАД
Халхын Түмэнхэн, Номун эзэн Сайн ноён ханТөгс-Очирын Намнансүрэн
Цэцэрлэгийн чуулганы Сайн ноён Хан аймаг 25 хошуу 8 отог
Халхын Түмэнхэн, Номун эзэн Сайн ноён хан – 1 хошуу
Засаг, хошой чин ван – 2
Засаг төрийн жүн ван – 2(нэг нь үе улиран вангийн зэрэгтэй)
Засаг, төрийн бэйл - 1(нэг нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй)
Засаг, хошууны бэйс – 4(нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй)
Засаг, улсад туслагч гүн – 6(нэг нь үе улиран бэйлийн зэрэг залгамжлана, нэг нь үе улиран жүн мангийн зэрэгтэй)
Засаг, тэргүүн зэрэг тайж – 9хоёр нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй,нэгнь үе улиран бэйсийн зэрэгтэй, дөрөв нь үе улиран улсад туслагч гүнгийн зэрэгтэй)
САЙННОЁНХАНГУУД
·Тумэнкин, род.1558, сынОноху, Цухэр Хундулэн Сайн-ноён аймака Тушэту-ханов, номун-эдзэн с1617, ум.1640
·Тугс-Очирын Намнансурэн, род.1878, сынТэгс Очира, Сайн-ноён-хан1896—1919, первыйпремьер-министрМонголиив1912—1919
Дөрвөдийн 2 аймгийн 27 засаг хошуу
Бат-Ерөөлт төгс хөлөг Далай ханГ.Түмэндэлгэржав– 1 хошууЗасаг, хошой Чин ван – 1
Засаг, төрийн жүн ван – 1
Засаг, төрийн бэйл – 2
Засаг, хошууны улсын түшээ гүн – 2
Засаг, улсад туслагч гүн – 5
Дөрвөдийн баруун гарын үнэн зоригт хан аймаг 15 хошуу
Үнэн зоригт хан – 1
Засаг төрийн жүн ван – 1
Засаг, төрийн бэйс – 2
Ингээд 1912 - 1913 оны байдлаар Монгол Улсад Хан цолтой 6, хошой Чин ван 9, үүний нэг нь (Ханддорж хошой чин ван) хангийн зэрэгтэй. Төрийн Жүн ван 13, үүний 3 нь үе улирсан вангийн зэрэгтэй байв.
Төрийн бэйл 9, үүний 2 нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй. Хошууны бэйс 12, үүнйи нэги нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй, 3 нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй. Улсын түшээ гүн 8, үүний 2 нь үе улиран бэйсийн зэрэгтэй.
Улсад туслагч 39 үүнийн нэг нь үе улиран түшээ гүний зэрэгтэй, 4 нь үе улиран бэйлийн зэрэгтэй, нэг нь үе улиран жүн вангийн зэрэгтэй, үе улиран бэйсийн, нэг нь үе улиран түшээ гүний зэрэгтэй.
Тэргүүн зэрэгт тайж 22, үүний 3 нь үе улиран бэйл, 2 нь бэйс, 2 нь түшээ гүн, 5 нь үе улиран улсад туслагч зэрэгтэй байжээ. /Улсын хэмжээгээр Тэргүүн зэрэгт тайж 22 л байсан ба Алтан ургийн тайж Тэргүүн зэрэгтэй байдаг байсан/
XVII- XXзууны эхэн үе хүртэл хэргэм зэрэг цол бүхий хүмүүсинй тоо өсөн нэмэгдсээр байжээ.
ФҮС
Фүс нь Манж Чингийн үеэс улбаатай Богд Хаант Улсын үе хүртэл Ноёдын хэргэмийг илэрхийлэх Хүрмэн дээр хаддаг байсан элдэв зүйлийн амьтны дүрсийг оёж хатгасан дөрвөлжин торгон тэмдэг юм.
Чин Ван хүн хоёр эсрэг харсан, хоёр зөрүү харсан нийт дөрвөн Луут фүс хаддаг байсан
Жүн Ван хүн дөрвөн зөрүү харсан Луут фүс хэрэглэдэг.
Бэйл хүн 2 эсрэг харсан луу,
Бэйс хүн хоёр зөрүү харсан Луу хаддаг байжээ.
Богд хааны хувьд тэнгэр язгуурт угсаа гаралгүй тул улсын эзэн, шашны тэргүүний хувиар Хааны фүст алтан Сёомбо, Хорол хүрдийг авч хэрэглэхээр болсон гэдэг.
Богд хааны хувьд тэнгэр язгуурт угсаа гаралгүй тул улсын эзэн, шашны тэргүүний хувиар Хааны фүст алтан Сёомбо, Хорол хүрдийг авч хэрэглэхээр болсон гэдэг.
Алтан ургийн бусад тайж нарын хувьд Алтан таван нүдэн I, Өлзий II, буруу эргэлттэй Хас III зэргийн Тайж, Чандмань эрдэнийг IV, Мөнгөн лавайг V зэргийн Тайж хэрэглэдэг байсан.
Эртнээс Алтан ургийн Цагаан яст Хаадын хувьд зөв эргэлттэй Хас фүс хэрэглэх нь Улсын эзнийг бэлгэддэг ба Халхын хангууд дотроос цор ганц Засагт Хаан л Хас фүс хэрэглэх эрхтэй байжээ. Бусад хангууд Богдын адил соёмбо хэрэглэж байв..
Учир нь Ашхай дархан хунтайжийн ууган хүү гэдэг утгаараа Халхын Хангууд дотроос Тэргүүлэх Зэрэгтэй Хан байсан ба Улсын Эзэн гэж тооцож ирсэн байна.
Түшээт хангийн хувьд Автай сайн хангийн гал голомтыг сахидаг төв нутагт оршдог, Их Хүрээ нутаг дэвсгэрт нь байрладаг гэдэг утгаараа тэргүүлэх эрхтэй юм шиг ойлгогдох болсон байна. Түшээт хангийн нөлөө Гомбодорж хангаас хойш өссөөр ирсэн нь уг ташаа ойлголтыг өнөө цагт бүрдүүлж.
Шагдарын Үнэнтөгс
Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор
URL: http://www.choibalsan.mn/index.php?newsid=11830
Танд манай сайт таалагдаж байвал Like дарна уу. Танд баярлалаа
Танд мэдээ таалагдаж байвал Like дарна уу.
Сэтгэгдэл бичих