Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг Бурхан халдун уулын зүүн хэсгээс эртний ихэс дээдсийн нэгнийх нь онгоныг олж тогтоосон нь Их Эзэн Чингис хааных мөн гэдэг нь батлагджээ. Үүнийг өчигдөр Японы мэдээллийн акулуудын нэг "Киодо Цусин” агентлаг, Японы шинжлэх ухааны төв байгууллагатай хамтарч мэдээллээ. Өмнө нь манай оронд Их хааны онгоныг олох төсөл 1990 оноос эхэлж хэрэгжсэн. Тэр үед олон түмний зүгээс их чэсэргүүцнлтэй тулгарсан. Гэхдээ гурав гурван жилийн давтамжтай төсөл хэрэгжсэн билнээ. Харин өнөөг хүртэл амжилт олоогүй байсан. 1993 оны зун ГЯЯ дээр болсон гурван гол төслийн эрдэм шинжилгээний бага хурлын үед нэгэн зүйл учир битүүлэг үлдсэн гэдэг. Тэр нь өнөө баталгаажин илэрч байгаа бололтой.

Тухайн төслийн багт олон улсын эрдэмтэн, судлаачдаас гадна манай улсын нэртэй эрдэмтэд ч багтаж ажиллаж байсан. Зөвхөн Монгол нутагт хайгуул хийгээд зогсоогүй Өвөр монголын зарим газар нутагт эрэл хайгуул хийж байсан. Үүнийг манай Засгийн газар дэмжиж хөрөнгө, санхүү хүртэл гаргаж өгч байсан. Тухайн хайгуулын баг Их эзэн хааны онгоныг олоогүй ч манай улсад хэрэгтэй газар доорх маш олон эрдэнэсийг илрүүлээд зогсохгүй эртний хаадын олон бунхныг олж тогтоосон байдаг. Харин ард түмэн Их хааныхаа онгоныг олох, хөндөх нь түүхээ үл хүндэтгэсэн зүйл хэмээн үзэж маш эмзэглэж байсан. Тийнхүү зон олон тухайн хайгуулыг багийг бүрэн хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй байсан. Тэгвэл өчигдөр Америкийн "Nasa” сансар судлалын төв, Японы сансар судлалын GVC-тэй хамтран Монгол Улдсын Зүүн хойд бүсээс дэлхийн түүхэнд урд өмнө нь олдож байгаагүй маш том цогцолбор буюу Их эзэн Чингис хааны онгоныг оллоо. Ингэхдээ Япон Улсад бүтээсэн олон мянган метрийн газрын гүн дэх  зүйлийг татдаг "LCI” дурангийн тусламжтайгаар илэрүүллээ.

Энэхүү дуран нь сүүлийн үед гео хайгуулын эрдэмтэд, судлаачдын гол зэвсэг болж байгаа өндөр зэрэглэлийн багаж юм. Хан-Хэнтий нурууны зүүн хормой Бурхан халдун уулын сав нутагт орших Их хааны шарилын орчин нийт 1000 метр шоо дөрвөлжин хэлбэртэй, найман тасалгаатай аж. Гол хэсэгт нь Их эзэн Чингис хаан хэвлий орчимдоо уран сийлбэр бүхий тамга барьсан хэлбэртэй байршуулсан янзтай. Бас хөлийнх нь хоёр талд хэвтэж буй арслангийн сийлбэр байгаа бол тэргүүн дээр нь хөх тэнгэрийг билэгдсэн дүүлэн нисч буй шонхор шувууг байрлуулжээ. Мөн урд зүгт нь найман бүгээн зүсмийн морь байх агаад, эргэн тойронд үнэт эрдэнэс, эмээл хазаар байгаа аж. Харин бусад хэсэгт нь хөлөг баатрууд, хатад гэх мэт хүмүүсийн шарил байгааг тусгай нарийвчлалтай дурангаар илэрүүлсэн байна. Түүхэнд Чингис хааны үеийн их төрийн тамга өнөөг хүртэл олдоогүйг тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Тэгвэл ийнхүү их эзэн хааны онгон төрийн тамгаараа танидсан гэж судлаачид үзэж байна. Одоогоор энэ талаар олон улсын судалгааны багийхан хамтарч хуралдах тухай зарлажээ. Улмаар онгоныг малтах ажлын баг бүрдүүлж Монгол Улсын Засгийн газраас тусгай зөвшөөрөл авахаар төлөвлөж байгаа аж. 

В.Нэргүй

Эх сурвалж: Үндэсний мэдээ