Монгол төрийн түүхэн уламжлал

Эртний хятадын төрийн гадаад бодлогын үндэс нь Хятад бол ерцөнцийн төв, соёлын төв, улс төрийн төв гэх үзэлд суурилсан "Жун го” буюу "Дундад улс”-ын онолд тулгуурласан, хятад төвийн үзэл юм. Хан улсыг шахан дарамталж байсан учир Хан улсын гадаад бодлогод Хүннү гол байр суурь эзэлдэг байсан бөгөөд жил бүр их хэмжээний алба авдаг байсан нь Хан улсын эдийн засагт ихээхэн дарамт болж байжээ. Хан улс нүүдэлчдийн талаар явуулсан бодлогоо: 1. Цэрэг дайны, 2. Бичиг соёлын хэмээн хоёр ангилж үздэг. Бичиг соёлын бодлого нь Күнзийн сургаалаас үүсэлтэй бөгөөд "хүр хорхой навч идэх лүгээ адил хөршийнхөө нутгийг идэх”, "бэлэгдэн хязаарлах”, "таван урхи”-ны бодлого зэрэг олон аргыг хэрэглэж байв. "Хүннү нарын нүдийг урвуулахын тулд хээнцэр хувцас, тэрэг тэдэнд өгөх хэрэгтэй; тэдний дурыг урвуулахын тулд сайхан хоол өгөх хэрэгтэй; тэдний сонорыг урвуулахын тулд хөгжим, эхнэр өгөх хэрэгтэй; тэдний хүслийг урвуулахын тулд сайхан байшин сууц, татвар эмс өгөх хэрэгтэй; тэднийг дагаж ирвэл ухааныг нь урвуулахын тулд эзэн хаан тэднийг цайлан, дарс, хоолоор дайлах хэрэгтэй. Энэ бол таван урхи гэгч мөн” хэмээн хятад сурвалжид тэмдэглэжээ. Ийнхүү Хүннү нарыг тансаг эд зүйлсээр өөртөө татаж, хятад соёлд дасган уусгах бодлогыг хүчтэй явуулсан ч төдийлөн амжилт олоогүй ажээ. МЭӨ 141 онд хан улсын хаан болсон Уди (МЭӨ141-87 он) эхэн үедээ өмнөх хаадын адил МЭӨ 198 оны гэрээг даган мөрдөхөө амлаж байсан ч, цэрэг дайны бэлтгэлээ базааж гүйцээд, МЭӨ 133 оны үеэс Хүннүгийн эсрэг байлдах бодлогод шилжсэн байна. Ийнхүү Хүннү, Хан улсын хооронд олон жил үргэлжилсэн байлдааны ажиллагаа эхэлсэн түүхтэй. Уди хааны Хүннү эсрэг явуулсан олон удаагийн байлдааны ажиллагаа амжилт олоогүй учир, Хүннүгийн зүүн, баруун жигүүрийг довтлох тактикт шилжсэн. Олон жил үргэлжилсэн дайнд Хүннү, Хан улсын аль алин нь цэрэг, эдийн засгийн хүч нөөцийг шавхан суларсан ажээ. Эцсийн дүндээ, баруун жигүүрийн Усунь зэрэг аймгууд Хүннүгийн захиргаанаас гарснаар Хүннүчүүд Дундад Азийн хот улсуудаас авдаг татвар, баруун тийш харилцах гол замаа алдсан нь томоохон хохирол болов. Уди хаанаас хойш Хүннү, Хан улс дайтаж, найрамдаж байсан нь олон юм.

Язгууртнуудын зөрчлийн улмаас Хүннү гүрэн МЭ 48 онд умард, өмнөд хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд Хүннү нар Хан улсыг дагах болов. Хүннү гүрнийг МЭ 93 онд мөхсөн гэж үзэх элбэг байдаг ч МЭ 156 онд Сяньбийн нэгдсэн улс байгуулагдах хүртэл оршин тогтносоор байсан гэж үзэж болно. Умард Хүннүгийн зарим хэсэг нь баруун зүг нүүдэллэн явсаар хожим Европын сурвалжуудад Гунни нэрээр тэмдэглэж, одоогийн Унгарын нутгаар төвлөрсөн хүчирхэг улс байгуулан, Баруун Ромын эзэнт улсыг мөхөхөд чухал нөлөө үзүүлсэн билээ. Өмнөд Хүннү нар өөрсдийн төр ёс, соёлын уламжлалаа хадгалан оршин тогтносоор байсан бөгөөд хожим умард хятадад өөрсдийн төр улсыг байгуулж байсан түүхтэй билээ.

Хүннүгийн төрийн түүхийг:

1. Аймгийн холбоо, анхны төр улсын үе (МЭӨ 209 он хүртэлх үе)

2. Хүннү гүрний үе (МЭӨ 209 оноос МЭ II зууны дунд хүртэлх үе)

3. Хүннү нар хэд хэд хуваагдаж, бусдын нутагт төр улсаа байгуулж байсан үе (МЭ II зууны II хагасаас МЭ V зуун) хэмээн хуваан үзэж болно.

МЭ 220 онд Хожуу Хан улс мөхсөний дараа нүүдэлчид урагш түрж, хятадын нутагт өөрсдийн улсуудыг байгуулсанаар 20 орчим улс оршин тогтнож байснаас Сяньби угсааны есөн улс, Хүннү угсааны гурван улс байжээ. Хятадын түүх бичлэгт "Умардын таван аймгийн арван зургаан улсын үе” гэх энэ үеийг Хүннү угсааны Лю Юаньхай 304 онд Түрүү Жао (304-329) улсыг үндэслэн байгуулсанаар эхэлж, 439 онд Сяньби угсааны Тобачуудын байгуулсан Умар Вэй улс умард хятадыг нэгтгэснээр төгсгөдөг. Хятадын он дарааллын бичигт хүннү, цзеху, сяньби, ди, цян аймгийг "таван бүдүүлэг” (Wu hu) хэмээн нэрлэж байв. Хятадын түүх бичлэгт умард хятадад ноёрхлоо тотоож байсан нүүдэлчин улсуудын түүхийг Хятадынх болгон бичиж, мушгин гуйвуулсан байдаг ч гэсэн үнэн хэрэгтээ тэдгээр нь нүүдэлчдийн байгуулсан улсууд буюу хятад бус төрт улсууд байсан билээ. Михаэл Вайерсийн бичсэнээр "умрын эзэнт улсуудын тухайд Хятадын түүх бичлэг эргэлзээтэй байдгаас хятадын чухам ямар эх сурвалжийг (эдгээр нь сяньби нарын талаарх цорын ганц эх сурвалж бөгөөд бүгд хожуу үеэс гаралтай) баримталснаас шалтгаалаад 9 янзын Сяньби улс мэдэгдээд байгаагийн зургааг нь хятадын өөр өөр династи гэж үзсэн байдаг. Эдгээр Сяньби улсын газар нутаг түүхийн янз бүрийн үеүдэд Хянганы уулсаас Шинжаан мужийн гүнд хүртэл үргэлжилж байсан ба цаг хугацааны хувьд нийтдээ МЭ 156-431 оныг хамарна. Энэ бүх хугацаанд бие биеийн эсрэг дайтаж, улсаа булаалдаж харилцан тэмцэлдсэн нийт 42 хааны нүүр үзжээ” .

Сурвалжаас үзэхэд, Сяньби аймгуудаас Цифү аймгууд Баруун Цинь улс (385-431), Түфа аймгууд Өмнөд Лян улс (397-414), Муюн аймгууд Түрүү Янь улс (337-370), Хожуу Янь улс (384-409), Баруун Янь улс (386-394), Өмнөд Янь улс (398-410), Түгүхүнь нарын Тогон улс (285-663), Тоба аймгууд Умард Вэй улс (386-534), Хятан аймгууд Ляо улс (916-1125)-ыг тус тус үндэслэн байгуулж , умард хятадад ноёрхож байснаас үзэхэд Дунхугийн угсааны монгол хэлт аймгууд тухайн үеийн Төв Азийн улс төрийн тавцанд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан нь тодорхой байна. Үүн дээр Хүннүгийн зарим аймгуудын Умард Хятадад байгуулсан Түрүү Жао (304-325), Умард Лян (397-439), Ся (407-431) улсууд болон Юйвэнь аймаг Вэй улс унасны дараа байгуулсан хожуу Жоу улс, Ухуань, Күмоси, Дуань зэрэг аймгуудын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, Жоужаний хаант улсын Төв Азийн түүхэнд эзлэх байр суурийг нэмж тооцвол тухайн үеийн Монгол угсааны аймгуудын эзлэх орон зай, хэмжээ далайц, төр ёс, угсаа-соёлын хөгжилд гүйцэтгэсэн үүрэг, эзлэх байр суурь тодрон гарч ирж байна .

Ийнхүү Хожуу Хан улс мөхсөний дараа Сяньби болон Хүннү угсааны аймгууд хойд хятадад ноёрхох болж, нүүдэлчдийн олон төр улс байгуулагдан умард хятадад ноёрхохын төлөө хоорондоо өрсөлдөж байсан нь түүхэн үнэн юм. Энэ тэмцэлд Сяньби угсааны Табгач нар ялж, бусад улсуудаа эрхшээлдээ оруулан, умард хятад болон өмнөд монголыг нэгтгэсэн хүчирхэг умард Вэй улс байгуулжээ.

Табгачийн Шийзянь 310 онд Табгачийн Дай улсыг үндэслэн байгуулж, одоогийн ӨМӨЗО-ын Хорин Гэр хошууны нутагт Шэнлэ хотыг нийслэл болгож, түүний дараа Табгач Гуй 386 онд ван болж, улсаа Вэй гэж нэрлэсэн нь түүхнээ Умард Вэй (386-534) гэж алдаршсан. Табгач нарын байгуулсан Умард Вэй улс нь хойд Хятад болон Өмнөд Монголд ноёрхлоо тогтоож байсан бөгөөд хожим нь Вэй улс задарч Баруун Вэй (535-581) болон Зүүн Вэй (534-550) гэх хоёр улс болжээ.

Сяньби угсааны Тугухунь аймгууд Хөх нуурт өөрсдийн улсыг байгуулж, МЭ VII зууны сүүлч хүртэл оршин тогтнож байв.

Энэ бүгдээс үзэхэд, гурван улс (220-280)-ыг нэгтгэн байгуулагдсан Баруун Зинь улсын нэгдэл дор хятад орон арав орчим жил л байсан бөгөөд "найман ноёдын үймээн” 15 жил (291-305) үргэлжилж, хойд хятадыг үгүйрүүлэн сүйтгэсэн тэр үеэс Сүй улс байгуулагдах хүртэл монгол угсааны аймгууд умард хятадад ноёрхож байсан гэж үзэж болохоор байна.

URL: http://www.choibalsan.mn/index.php?newsid=14992