Эдийн засагч Ч.Отгочулуу

Дэлхий нийтэд либерал гэдэг үгийг их олон янзаар тайлбарлаж ирлээ. Зарим нь энэ нэр нь дураараа дургихын нэр гэнэ. Зарим нь баячууд нь улам баяжихийг өөгшүүлдэг систем л гэнэ. Мөн хартай нэгэн нь ядуу орнуудыг колоничлох гэсэн хөрөнгөтөн гүрнүүдийн бодлого л гэнэ. Зарим нь цаг хугацааны шалгарлыг давж, ирээдүйд үлдэж болох дэлхийн хэмжээний цор ганц шинжлэх ухаан л гэнэ.

Энэ үгийн гарал үүслийг хайхаар Францын иргэний хувьсгал руу хөтөлдөг юм. Харгис хааны дарангуйллын эсрэг хувьсгал хийж, чөлөөт иргэдийн нийгэм байгуулсан хүмүүсээ либерал гэж нэрлэдэг байж. Шашны хувьд либерал сүсэгтэн гэдэг нь хатуу догма баримталдаггүй хэрнээ бурхан тэнгэртээ итгэдэг хүмүүсийг хэлдэг аж. Жишээ нь зарим урсгалд эхнэр авахыг хориглодог бол либерал урсгалд нь зөвшөөрдөг. Эдийн засагт либерал үзэл гэдэг нь төрийн оролцоог зөвхөн "шөнийн манаачийн” хэмжээнд хязгаарлахыг хэлдэг. Эдийн засгийн амьдралд оролцож буй хүмүүс маань өөрсдийн эрхээр шийдвэр гаргана. Зах зээлд Үнэ бүрдэхдээ цэвэр эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэр дээр тогтож байх ёстой.            

Сүүлийн үед нео—либерал гэсэн үгийг их хэрэглэх болсон. Ингэхдээ голчлон доромж, муу утгаар нь төлөөлүүлэн хэрэглэх нь түгээмэл. Элдэв сурталд авталгүйгээр, зөвхөн түүхэн бодит байдлаас авч үзвэл, шинэ либерал үзэл гэдэг маань эдийн засагт гуравдагч замын онол гэдэгтэй их дүйнэ. Нийлүүлэлтийг хэт шүтсэн классик либерал урсгал гэж бий. Мөн эрэлтийг дэмжсэн социалист үзэл буюу зүүний урсгал бий. Тэгвэл хоёр урсгалын давуу талыг нэгтгэх буюу зах зээлийн эрүүл хүчийг, нийгмийн зөөлөн бодлоготой уялдуулах зорилгоор энэ урсгал анх Германд үүсчээ. Гэвч 1970 аад оноос эхлэн нео-либерал гэдэг үгэнд сөрөг утга нааж, улмаар үндэстэн дамнасан корпорациудыг илт дэмжсэн суртлын нэр гэж  гажуудуулан үзэх болжээ. Үнэндээ бол нео-либерал урсгалын үндсэн санаа нь манай Үндсэн хуулинд байдаг "нийгмийн баримжаатай зах зээлийн эдийн засаг” гэсэн байгууллын онолын суурь гэж хэлж болно.
 

Неолиберал урсгал амьдрал дээр хэрхэн биелэлээ олж ирэв? Улс төрийн салбарт гэхэд, ихэнхи орнуудад саяхныг хүртэл эмэгтэй хүн сонгуульд ордоггүй байлаа. Тэгвэл улс төр дэх неолиберализмын нөлөөгөөр залуус мөн эмэгтэйчүүд сонгуульд оролцох хөдөлгөөн дэлхий даяар өрнөсөн юм. Мөн том зээл, санхүүжилтийг хуучин цагт зөвхөн том компаниудад авдаг байлаа. Тэгвэл ядуурлын эсрэг нэг том зэвсэг гэгдэж ирсэн бичил зээл бол мөн л неолиберализмын биелэл болно.

Либерал үзлийн нэг том ялалт бол ЗХУ нуран унасны дараа хуучин "соц” орнууд бүгд чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийг сонгосон юм. Энэ шилжилтийг манлайлагчдын нэг нь Монгол Улс байлаа. Яагаад байлаа гэвэл манай либерализмын түүх их сонин. Дотроо тасалдаж ирсэн байдаг. 1990-1992 онд өмч хувьчлал, үнэ чөлөөлөлт гээд алхмыг зоригтой хийсэн. Гэтэл тэр үед энэ алхмуудыг хийж чадаагүй, хуучин байгууллаасаа шуудхан салж зүрхлээгүй орнууд өнөө хир нь хүндрэлтэйгээ зууралдсаар байна. Узбекстан, Тажикстан, Украин, Беларус гэх зэрэг цөөнгүй орнуудыг дурьдаж болно. Гэтэл тэр үед либерал реформыг зоригтой хийж орсон Зүүн хойд Европын орнууд өнөөдөр Баруун Европын орнуудыг гүйцэж очиход тун ойрхон байна.

Гэвч манай шинэчлэл 1992-1996 он, мөн 2000-2004 онд зогссон бас царцсан. Энэ хэрээр манай улсын хөгжил хойшилсон. Шалтгаан гээд олон зүйлийг тооцож болно. Сонгогчид огцом өөрчлөлтөд бэлэн биш байсан. Мөн шинэчлэгчид маань ч олон нийтэд зөв ойлгуулж, итгэлийг нь хүлээж чадаагүй.

Бодит түүхийг харвал, малыг малчдад, орон сууцыг оршин суугчдад нь хувьчлаагүй бол өнөөдөр манай эдийн засаг, банк санхүүгийн нөхцөл байдал ямар байх байсан бол? Малын тоо толгой өнөөдөр 60 сая хүрэх байсан уу? Банкуудын нийт актив эдийн засагтай бараг тэнцэхээр болж өсч чадах уу? Мал сүрэг, орон сууцыг эдийн засгийн төдийгүй санхүүгийн эргэлтэнд оруулснаар Монголчууд бид бүгд хожсон. Бидний хэлж заншсанаар улаан буюу гадаад паспортыг иргэддээ олгосноор ганзагын наймааг эхлүүлсэн. Эдийн засаг хүнд байх үед гадаадад ажилладаг Монголчууд жилдээ л олон арван сая ам.доллар Монгол руу гуйвуулдаг байсан гэсэн таамаг судалгаа байдаг.

Либерализм манай эдийн засагт сайнаар нөлөөлсөн жишээ салбар бүрт байна. Дөнгөж 2000 онд байгуулагдаж байсан банкууд өнөөдөр хэдэн зуу,  хэдэн мянга дахин томорсон байна. Өнөөдөр томхон аймгийн нийт эдийн засгийг 20, 30 дахин томруулснаас ч илүү их хөрөнгийг удирдаж буй банкууд цөөнгүй болжээ. Уул уурхайн салбарт 1997 онд харьцангуй либерал Ашигт малтмалын хуулийг батлаагүй бол өнөөдөр бид ОТ, ТТ гээд хэрэлдээд сууж байх уу?  Нөгөө 2011 оны эдийн засгийн 17 хувийн өсөлт гарах байсан уу? Үгүй. Өнөөдрийн өндөрлөгөөс эргэн харахад бидэнд алдсан нь ч байна, оносон нь ч бий. Гэхдээ бид ямар азаар 1990-1992 оны бас 1996-2000 оны тэр үүлэн чөлөөний нар шиг зурвасхан үед либерал реформуудыг эхлүүлж чадваа? Хагас дутуу хэрэгжиж буй ч гэсэн эдгээр реформуудын ачаар л бид өдий зэрэгт явж байна.

Бас энэ 26 жилийн ихэнхийг нь унтаад, хэт алгуурлаад өнгөрөөсөн нь юутай харамсалтай вэ? Монголын нийгмийг хүн гэж авч үзвэл нэг эмчилгээгээ дуустал хийлгэж чаддаггүй тэвчээр муутай өвчтөн шиг, эсхүл нэг зохиолоо нямбай бичиж дуусгаагүй байж дараагийнх нь шүүрч авдаг зохиолч шиг л байлаа. Уг нь бол, Монголчууд бидний амьдралын хэв маяг, нийгэм төрд хандаж буй хандлага, шинэ юмыг хүлээж авах чадвар, бие дааж бизнес эрхлэх дайчин зан чанар зэргээс харахад бид нео-либерал суртал, бодлогод ойр хүмүүс гэж би хувьдаа боддог. Нүүдэлчин удам маань ч нөлөөлдөг биз. Гэвч бид буруу ойлгосон "нео-либерализм”-аас жигшсээр, ухралт хийсээр.