Нүүдэллэж үзээгүй, энэ талаар биет болон оюуны соёл, өв уламжлал хомс суурин иргэншлээр өсч, бойжсон өрнө дахины судлаачид хүн төрөлхтний түүхийн хагас түмэн жилийн өмнөх үеийг "Чулуун зэвсгийн (палеолит)” дагжин ойлголт буй болгон модоор оромж хамгаалалт, зэвсгээ болгож, нүүдлийн соёл иргэншлээр олон арван мянган жил оршин амьдарч ирсэн үеийг бүрхэг "онгорхой” орхисон учир хүн төрөлхтний хамгийн хүнд бэрх тасрах шахсан мөстлөг, халалт, их үер ус, 640 мянган жилийн өмнө наргүй болгосон Еэллостоуны дэлбэрэлт, олон арван мянган ган гачиг, зуд турхныг туулж ирсэн түүхээ үл ойшоон, мартаж болохгүй 5005 жилийн өмнөх орон зайг хэд хэдэн төрлийн амьтныг гаршуулх гэршүүлсэн нүүдэлчид эзэгнэн хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийг урагш ахиулж байлаа. Тэд бол дэлхийн анхны мэргэжил мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгч малчин бөгөөд хүн, малын тэжээхүй ухаан, одон орон, цаг уур, газар зүйн төрмөл мэдлэгтэй, хүн төрөлхтний манлайлагчид байж орчлон ертөнц бүхэлдээ нүүдэл суудпаар оршихуй учир шалтгаан, зүй тогтолт үйл явц тул амьтай, амьгүй байгаль тэр аврагч хүч хуульд захирагдана. Харин хүмүүн нүүдэл оюун ухаан, соёлт үйлдлээр давуу талтай.

 

 

Нүүдлийн соёл, хөдөлгөөнд тохиромжтой таван хошуу малыг гаршуулж гэршүүлснээр хүн төрөлхтөнд хоёр дахь байгаль бэлэглэж, хөгжил хөдөлгөөн урагш ахуйлсан билээ. Энэ таван хошуу мал бол бурхад, буянтны зам мөр, Монголчуудын байгаль орчноо ариг гамтай эзэмших, дээд оюуны сэтгэлийн түүхэн том илэрц, бусад ард түмнийг оройлон дуудсан үйл хэрэг, энэ байгалиа ариун тансаг төрхөөр нь байлгах олон мянган аян нүүдэл, мөн ийм Монгол нүүдэлчид таван хошуу малаа дэлхийд тарган байршуулах, нүүдэл суудалд хүмүүн хорвоог  сургах, дагуулах буюу өнөө үеийн даяаршлын утга нь билээ.

 

Нүүдэлчид таван хошуу малынхаа бэлчээр, усыг тохируулан байгаль уур амьсгалын нөхцөлтэй дасан зохицох зайлшгүйн шаардлагаар нүүдлийн уламжил соёл газар бүр соёолж эхлэв. Малын төрөл зүйг нутаг ус, нүүдлэхүйн онцлогийг харгалзан, үржлийн ба төллөх үеийг сонгож, мухар эрэг, хавцал, модон хороо ашиглан хашиж, зөөлөн эелдэг өхөөрдсөн дуу авиа гарган, өвс тэжээл, ус тавьж, илж таалах зэргээр урж тасчин амь биеийг бүрэлгэдэг араатнаас огт өөр гэдгээ мэдрүүлж тайван орших нөхцөл адгуус амьтдад нэн чухал учраас хүний гэр, хашаа хороо, худаг усандаа дасаж ойр амьтан болжээ. Зөвхөн Монгол нутгаас олдсон адууны овог гурван салаа сарвуутай догшин зэрлэг хурц хүч, хурц шүдтэй амьтныг цомбон туурайт, эзэндээ үнэнч ээлтэй адуу болгосон түүхэн гавьяа Монгол малчин монгол нутагт ноогдоно. Тэмээ, үхэр, хонь, ямаа Монгол нутагт л оршихуйн жамаа эдэлнэ. Гэхдээ энэ бүхэн маш их эрсдэл санд эр зориг авхаалж самбаа оюун бодол олон мянганы хөдөлмөр юм. Энэ таван хошуу мал Монгол нутапг таван жаргалтай, өнгө зүс хэлбэр галбир нүдэнд дулаан, арьс мах шүүс нь экологид ойр нүүдэлчдэд амин хүчил, гэр орон, хувцас дэсгэр болдог. Нутгийн өвс тэжээл агаар усны чанараас болж суурин хүний дайтай хоёр бөхт тэмээ маань Араб, Африкт очоод ганц бөх, урт жац чөргөр туранхай, үнсэн өнгөтэй, Андын нуруунд лам гөрөөс, үхэр, ямаа ч өнгө зүс, тарга тэвээр тааруу олдог, хонь гэхэд монгол нутгаас өөр газар оронд байгаль цаг улиралд зохицсон том уураг сүүл нь гожин болоод таван цул мах, арьсны уургийн чанар багасч, ердөө ноос, ургуулдаг бөмбөөлөө, хүүхэлдээ мэт болжээ.

 

Бодит энэ байдлаас онцгой шимт чанар агуулсан дөрвөн улирал, дундаж өндөрлөг, сэрүүн сорилт Монгол нутаг, Монгол нүүдлийн соёл иргэншил хүмийг хүн, малыг мал болгон төгөлдөржүүлсэн гэдэг дүгнэлт гарч байна. XX зууны хориод оноос АНУ-ын эрдэмтэн Г.Ф.Осборн, Б.П.Метя, Д.Блэн нар "...Монголчууд хүн байгалийн нарийн зохилдлогоог олсон ба сүүн тэжээлт амьтад энэ нутагт үүссэн тухай оросын эрдэмтэн Н.Рерих: Монгол бол ертөнцийн хүчирхэг амьсгал, Л.Румилёв: "Древняя Русь и Вөликая степь” 1994 номондоо дөрвөн түм, хоёр түм жилийн тэртээ төрөлж ой тал нутгаасаа нүүдэллэж Алтайг даван Сибирийг туулж, Берингийн тэнгис, номхон далайг гатлан Америк хүрснийг, "Монголын соёлын түүх, сурах бичигт... байгалийн шалгарал, хүмүүн оролцоотой таван хошуу малыг буй болгож, аж төрөх уг сурвалжийнхаа аяыг даган нүүдэллэж, амьдрах аргыг сонгон авчээ. Төв ба Дунд Ази, Хойд Америк, Африк хүртэл нүүж байжээ. I боть, 126-р тал гэж өгүүлснээс үзэхэд монгол нүүдэлчид аавын бийд газар үзэх, хүний хүслэн, тэнгэрийн хаяа хүрэх зоримог хүсэлдээ хөтлөгдөж байснаар тэр олон газар нутагт нүүдэлчдийн амьдрах ухаан, 5 хошуу малыг түгээн ахуй соёлын үр цацан хүмүүний амьдралын утга учир, үр удмын сударт суулгасан бололтой, Доктор Б.Сумъяа, Ж.Хавх, Д.Ганбаатар нарын бүтээлч нүүдлэхүйн соёлын бүрдэл нүүдэлч  малчин, байгаль мал гурвын харилцан шүтэлцээ байж хүн төрөлхтний шүүх бол их нүүдлийн түүх бөгөөд манлайлагчид нь монголжуу төрхтөн мөн гэж бичсэн байдаг.

 

 

Нүүдэлчид ачлагын унаа хөсөг тэмээний хом, татлага тэрэг, аргал түлээ ус саваа бэлтгэн өглөө эрт нүүцгээж  шинэ нутагт хүн мал тэнүүн сайхан, том жижиг бүгд баярлана.

Нүүдэлчдийн ёс жаяг дагуу гэрээ барьж гал голомтоо бадрааж цай идээний дээжээ тэнгэр, хангайд өргөнө. Шинэ нутагт юм бүхэн сайхан, хүн малын бие сэтгэл өег, амар амгалан байдаг. Монгол нүүдлэхүй соёл уламжлан дамжиж шинэ шинэ зүйлээр нүүдлэхүй соёл уламжпан дамжиж шинэ шинэ зүйлээр улам баяжин хот айлын хүмүүс бие биеэ хүндлэх, мал сүрэг, тэнгэр бурхад уул усаа хайрлан харьцах энэрлийн аугаа их соёл, ёс заншил буй болгожээ. Өвөг дээдсийн дамжуулж ирсэн аман сургаал, тоглоом, үлгэр туульс домог цэцэн мэргэн үгс, оньсого таавар, ёс дэглэм, ахмадын үлгэр дуурайл нь нүүдэлчдийн зан суртахууныг тогтоон бэхжүүлж ирсэн байна. Ном судар уншдаг, мэдэж сурснаа түгээдэг хүнтэй багш шавийн барилдлага үүсгэн мэдлэг боловсролоо дээшлүүлж, залуу үе үр хүүхдээ сургадаг нүүдэлчдийн онцлог бий. Монгол нүүдэлчид буурал дээдэс ахмадын сургуул, үлгэр жишээг даган мөрдөж, аливаад ухаан бодолтой хандахыг чухалчилдаг. Монгол нүүдэлчид хөх тэнгэр од эрхэсийн хөдөлгөөн эрчилсэн хүчийг ойлгон мэдэрч наран их бурханд хандан тайлга тахилга үйлдэж энх тунх оршин байхыг ерөөж Рахыг дарах эрхий мэргэн хөлөг баатар илгээж, хөх тэнгэрийн шүтлэг, бөөгийн айлтгал бусад шашин шүтлэгийн эх үүсвэр болсон нь илт юм. Од эрхэс, атом молекул, бүтэц, дэлхийн үүслийн талаар шинжлэх ухааны ойлголттой дүйж байгаа. Монгол хумхын тоос, шороо, ус, гал, хий хэмээх махбодын ухагдахуун, дээд, дунд, доод тив, замбуутив, сүн далай шалбааг, сүмбэр уул дов байхад зэрэг нь тектоник (240 сая жил) тивүүдийн нүүдлийг мэдсэн гэлтэй.

 

Монгол гэр, хувцас, хоол хүнс, нарны цаг, жарны тоолол, хас, чандмань тамга тэмдэг, хээ угалз, хэлц үгс, шатар, нум сум, хүрд ч гүн ухаарал бодомжтой. Нүүдэлчдийн гэр сууц, байгаль экологи, хүн эрүүл оршихуйд төгс нийцсэн, тэнгэр бурхад, таван хошуу малдаа, ойр дөт таашаал түгээгч, ертөнцийн тогтоц, сайн сайхны бэлгэдэл, эрчим, гэрэл гэгээ хурах, агуулах ухаан цогцлоосон олон шинжлэх ухааны уулзвар мөн. Хүн бол эхийн алтан сав (байгаль), тэнгэрийн өгөгдөл-уураг тархинаас үүдэн дээ төрөл олж бүхэлдээ, зөв, ариун сайхан явах эмзэг амьтан агаад эсгий туургатан монгол нүүдэлчдийн мөн чанар ийн буюу. Нүүдэлчдийн хоол хүнс, ор дэр, хувцас, суудал хөдөлгөөн гүн утга илэрхийлнэ. Олон мянганд ажиглан туршин үнэн зөв болох нь батлагдсан монголчуудын ёс заншил өнөөдөр улс үндэстэн сайн сайхан зүйлсээ харилцан солилцох Даяаршлын зуунд нэн чухал. Түүхэн талаас авч үзвэл таван хошуу мал гэршүүлсэн монгол нүүдэлчид даяаршлыг, үүсгэн байгаль уур амьсгалын янз бүрийн нөхцөлд дасан зохицож  амьдрах чадварыг хүн төрөлхтөнд олгосон нь лавтай. Г.В.Ф.Гегель XIX зуунд Монголын соёл анхдагч болохыг, Ж.Неру, К.Рерих, Л.Гумилёв нар монгол нүүдэлчид дэлхийн хэмжээнд нүүж байсан талаар бичжээ. Энэ талаар монгол судлаач Ч.Эрдэнэ, Г.Армаа, Н.Баатар нарын бүтээл эрэл хайгуул, хийсвэрлэлээр бодит үнэнд хүрэх гэсэн чармайлтыг тоохгүй орхих нь буруу гэлтэй.

 

 

Нүүдэлчдийн даяаршил байгаагүй гэж үзвэл тун чиг гэнэн хэрэг мөн. Таван хошуу малын тархалт, монгол төрхтөн, модон эдлэл, нум сум, тэнгэр шүтлэг, үлгэр домог, хадны бичээс, шавар зуух, хээ угалз, хэрэм хашаа, багана, хана тулгуур, бөмбөгөр орой, овоо суварга мэтийн үй олон зүйл даяаршжээ. Худалдаа, солилцоо торгоны зам ч даяаршлын төрөл болж эдийн засаг, заримдаа улс төрийн шинжтэй болж байв. Орчин үед даяаршлын агуулга ихээр өргөжин улс орон, тивийг хамрах боллоо. Хамгийн үр дүнтэй нь бүс нутаг эртний уламжлалтай. Ер нь дэлхийг хамарч байгаа хэдэн салбар байна. Үүнд, нэгдүгээрт, англи хэл, түүний ард хүчирхэг Англи, Америкийн нөлөө, үүний хажуугаар бараг зэрэгцэн орж ирж байгаа хятад хэл, асар хурдацтай хөгжиж байгаа эдийн засаг, улс төрийн нөлөө, Энэтхэгийн нөлөө ч өсч байна. 2000 жилийн өмнө өрнө соёл, түүнээс өмнө дорнын буюу Монголын соёл даяаршиж байсан бөгөөд XXI зуунд Азийн соёл давамгайлсан хандлагатай. Даяаршлын үйл явц, шинжлэх ухаан, технологи, мэдээлэл; интернэт бусад цахим, кино шоугаар, зах зээл; худалдаа, санхүү, үнэт эдлэл, улс төр; их гүрний нөлөө, цэргийн хүчин чадал зэрэг хүчин зүйлээр бага буурай, дунд зургийн орнуудыг нөлөөндөө татан оруулснаар тэдний соёл, хэл яриа, газар нутаг, заншил нь их үндэстэнд уусч үгүй болж байна. Тэд үнэхээр хүчин мөхөстөж байгааг дэлхий нийт, олон улсын байгууллага анхаарахгүй байна. Тэдэнд даяаршлын нөхцөлд даяаршиж, үндэс угсаагаа авч үлдэх боломж олон болжээ.

 

Өрнө дахины даяаршлын бодлого гэдэг бол газар нутгийн нөөц бололцоо хүний өсөлт, хэрэгцээг хангаж чадахгүй коммунист маягийн шинэ эрэлд гарсан байна. Өрнө дахин дэлхийн улсуудыг 2000 жил өөрсдийн нөлөөн дор оюун санаа, техникээр барьж ирсэн нь маргашгүй үнэн. Одоо ч тэр байр сууриа хадгалах зорилгоор урьд өмнөх нөлөө, колончилолоо санааширч байна. Бага, дунд орнууд дахь гадны хэсэг бүлэг хүмүүс, хямрал дайн самууныг соргогоор анхаардаг. Өнөөдөр Ази, Африкийн 40 гаруй оронд нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг нүүдэлчид бэлчээр нутаг усны гачигдал, уур амьсгалын хатуу сорилтод орж суурин соёл иргэншил, байран мал ахуйтай зэрэгцэн оршиж байна. Даяаршлын мэдээлэл зүй, техник нэвтэрч байгаа боловч дэлхийн дулаарал, хөрсний үржил шим, усны нөөц багасч, гахай, шувууны махны импорт нэмэгдэж, байран малыг товойлгон нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж байгаа нүүдэлчдэд энэ нь хүндрэлтэй байна. Монгол нүүдэлчид хүн төрөлхтний нүүдлийн соёл иргэншлийг олон мянганд манлайлан явж сонгодог түвшинд хүргэсэн түүхэн гавьяатай. Эдгээр учир шалтгааныг сайтар судалж, дэлхийн сонорт хүргэх түүхэн үүрэг, цаг хугацаа монгол судлаач, эрдэмтдээс хүлээсээр удаж байна. Удам угсаа, үндэснийхээ дархлааг бэхжүүлж чадаагүй хүмүүнлэгийн ажилд оролцдоггүй хэн нэгэнд төрийн цол, гавьяаг бөөндөх хачин үйлдэл бий.