-Таны урлангийн хойморт заларсан монгол зургийн бүтээлүүд тань өөрийн эрхгүй сэтгэл татаж байна. Тэр дундаа Монгол Улсын нийслэл Хархорины зураг нүд унагаж байна? 

-"Эзэнт гүрний голомт” нэртэй зургийг маань хараад ингэж байна уу. 

-Тийм ээ. 

-Энэ зургийг хийсвэрээс реалист аргаар зурсан юм. Эрдэнэзуу хийд монголчуудын үндсэн гол цэг. Орхоны хөндий монголчуудын өлгий газар гэдгээрээ голомт байхаас өөр гарцгүй. Өгөөдэй хааны ордон одоогийн Эрдэнэзуугийн Гурванзуугийн урд байсан гэдэг. Тийм учир голомт газрын дээр тэнгэрт хааны ордон байгаа мэтээр төсөөлөн зурсан юм. Ер нь Хархорин Монголын болон дэлхийд алдартай том хот. Үүнийг зурахгүй байхын аргагүй. Өнөөдөр глобалчлал, даяарчлал гэж ярьж байгаа ч монголчууд XIII зуунд тэр бүхнийг хийсэн. Бүх шашны урсгалыг нэг дор цуглуулсан ийм хот дэлхийд өнөөдөр ч байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, Хархорин хотод Түмэн-Амгалант хааны ордон байснаас гадна христ, үнэн алдартны нэг сүм. Мөн лалын шашны гурван сүм, буддын 20 орчим дуган хийд байдаг. Энэ дотроо хамгийн том нь Мандал бадралын сүм гэж байсан. Харин монголчууд өөрсдөө бөөгийн шашинтай байж яагаад Мандал бадралын сүмыг барьсан юм бэ гэхээр тухай цаг үед, өнөөдөр ч гэсэн Азийн зүрхэнд байгаа учир тэр сүм, хийдгийг байгуулсан нь бий. Энэ зурагтаа хааны ордныг тодорхойлон авч үзсэн. Дараагийн цуврал зурагтаа Хархорин хотыг хаанаас нь харвал хамгийн багтаамжтай байх вэ гэдгийг туурвина. 

-Зураачид "Бүтээл гараас гарна гэдэг нь хүүхэд мэндлэхтэй адил” гэж үздэг. Энэ бүтээл таны хүч, хөдөлмөрийг нэлээд шавхжээ, тийм үү? 

-Зураач хүнд мөнхийн сэдэв гэж байдаг. Миний толгойд бодогдож явдаг сэдэв бол хааны ордон, Монгол Улсын нийслэл Хархорин хот ямар байсан бол. XIII зууны үед Аварга хот ямар байв гэдэг зүйл байнга л бодогддог. Ер нь энэ бүхэн мөнхөд толгойд байдаг. Би "Эзэнт гүрний голомт” бүтээлээ зурах гэж таван жил болсон. Харин бийр, будаг нийлүүлээд суухад сар хүрэхгүй хугацаа шаардсан. Тэгэхээр бодно гэдэг өөрөө асуудалтай. Уран зурагт зохиомж, өнгө, бүтээлийн өгүүлэмж юуг гаргаж байна вэ гэдэг байдаг. Тэгэхээр энэ гурав нэгдэж байж уран зураг бүтнэ. Гэхдээ зурах арга барил өөр, өөр байж болно. Энэ зургийг ажиглавал гол хэсэгт нь хас эргэлдэж, үүний дунд нь Мөнгөн мод бий. Мөнгөн модны хувьд барагдах байдал нь бүдэгхэн бий. Ер нь би насаараа Хархориныг зурах байх. Яагаад гэвэл, миний мөнхийн сэдэв. 

-Таныг түүхэн сэдэв дотроо монгол ахуйгаа эрхэмлэдэг гэж хэлбэл онох уу? 

-Монгол ахуйгаа эрхэмлэнэ ээ. Хажуугаар нь байгалийг бишрэн шүтэж зурна. Байгалийн сайхныг харж хүч, энерги авдаг. Тийм учраас байгалийг зурахгүй байхын аргагүй. Гэхдээ би Улаанбаатарыг зурна гэж бодож байгаа. Нийслэлийн түүх, дурсгалыг харуулсан олон гоё барилгыг нурааж, сүйтгэж байна. Нураагаад өөр барилга барих нь хэр зохимжтой вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Ер нь түүхийн үнэтэй, цэнэтэй зүйлийг авч үлдэх нь чухал.  Драм, дуурийн театр, Хөрөнгийн биржийн барилгыг нурааж болохгүй юм. 

-Монгол ахуйгаа эрхэмлэдэг гэхийн учир нь урлан тань хөдөө байгаа мэт. Тэгээд ч модон эдлэл, ургамлаар "Баян” юм. Хуучны бурхны ширээ болон авдар гээд нүдэнд дулаахан харагдаж байна? 

-Би 45 хүрч байна. Залуухан байхдаа юм болгоныг мэддэггүй байжээ. 1988 онд сургуулиа төгсөөд Архангайд нэг жил ажилласан юм. Хэрвээ одоогийнх шиг сэтгэдэг байсан бол 1988 онд хуучны зүйлүүд олон байсан даа. Тэр үед нь арай л сэтгэж чадаагүй юм. Гэхдээ одоо хожигдоогүй. Залуучууд маань над шиг яваа байх. Өнгө, мөнгөнд хууртагдаж, авах гэсэн зүйлээ үлдээж чадахгүй байна. Өвөрмонгол, хятадууд манай юмыг өөрийн болгоод байгаа. Хөөмэй, морин хуур, овооны соёл манайх гэдэг. Удахгүй модон хийц манайх гэж хэлчихэд үгүй гэхгүй. Тиймээс бүгдийг нь баримтжуулан зураад хадгалвал зүгээр юм уу даа гэсэн бодол байна. Монголчууд багаас нь хүүхдийг оньсон тоглоомоор тоглуулдаг. Дараа нь модон хийцтэй ноцолддог. Гэхдээ би хойшоогоо ухраад байгаа юм биш. Мартагдсан зүйлийг гаргах гэж байгаа юм. Нэг аймшигтай зүйл гэвэл бид 300-500 үгний хооронд ярьж байна. Нэг үгээр хэлбэл монгол сайхан хэл байхгүй болж байна. Цөөхөн, харь ярианы хэлээр ярьдаг. Тэгээд Солонгосыг харж дуйраагаад, Бээжинд очид гайхшраад байдаг. Энэ бол гадныхныг бишрэн дуйрааж, Монгол сөнөх болж байгаа юм. Энэ хурдац эрчимтэй явахын бол 30 жилийн дараа монгол хүн гэхэд их хэцүү болчих юм байна л даа. Хоол ундаараа уусгаад байхаар тэгж их байлдах шаардлагагүйгээр Хятадын болчихвий дээ гэж айдаг байхгүй юу. Гэхдээ монгол хүн тэгэхгүй байх. 

-Гэхдээ манай зураачид монгол ахуйг уран зурагт орхигдуулж байгаа зүйл бий. Та яагаад монгол ахуйд ингэж их дурлах болов? 

-Хийвсэр зургийг сэтгэлийн хөдлөлөөр зурдаг. Юу бодож байна түүнийгээ л хурдан зурж болдог. Өнгөөр, дүрсээр зурдаг учир үүнд монгол юм үлдэх нь юу л бол. Би судалгааны бүтээлийг хойч үедээ үлдээе гэсэн чиглэлээр зурдаг. Даан ч миний бүтээл удаан гардаг. Манай зураачид өнөө цагийн аясыг гаргадаг. Хожмын үед үлдэц багатай юм уу гэж боддог. Тэгэхээр тэр нь жаахан харамсалтай. Бид хувьсан өөрчлөгдөж байгаа нийгэмд амьдарч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, усны ганга байхгүй болоод Хятадын цэнхэр саваар солигдлоо. Хөдөө очиход монгол гэр жил ирэх тусам өөрчлөгдсөөр байна. Тэгэхээр хуучны зүйлийг 20 жилийн дараа музейгээс үздэг болно. Би ингэж боддог, миний нас хүрэх нь үү. Өнөөдөр Монголдоо зурж байна. Дараа нь Өвөрмонгол, Халимаг, Буриад, Якутат очоод монгол юм юу байна, энэ болгоныг зурна. Зураад үлдээнэ гэдэг хожим нь хараад хийчиж болно. Гол нь үүндээ байгаа. Харин монгол ахуйд ингэж их дурлах болсон нь ховордож, алга болж байгаа эд зүйлийг зурж, хойч үедээ үлдээх юмсан гэж боддог. Авдар цуглуулдаг хүн байхад худалдаж аваад дараа нь үнэ хүргэж зардаг байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл, бизнесийн зорилготой байдаг. Би бол зураад хадгалаад байна. Хадгалж чадахын бол хойч үедээ үлдээх том өв болов уу гэж боддог. 

-Хятадууд богино хугацаанд кино урлаг, бусад соёл руугаа хөрөнгө хаяж сэргээж байна. Манай улс харин эсрэгээрээ байх юм. Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ? 

-Манайхан уул уурхай, нүүр, алт, зэс рүүгээ анхаарлаа хандуулж байна. Нэг ёсондоо соёлоо алдчихсан. Монгол гэх юм болгон гадагшаа яваад байгаа. Тиймээс энэ торгон үед амьдарч байгаа нь аймшигтай. 2030 онд Монгол Улс сайхан болж, эдийн засаг нь чадавхтай болоод соёл руу анхаарах гэтэл бүгд Хятад, Оросынх гэх нэртэй болчихвол бид ухаад хаясан газартай үлдэнэ. Би монгол ахуйгаа зураад худалдахдаа гол нь биш. Хадгалж үлдэх байгаа юм. Тэгэхгүй орчин цагтай хөл нийлж хамаагүй юм хийвэл өв соёлоо алдана. Тиймээс ийм юманд харамсаад өнөөдөр нүдээ ширгээн ширгээн зурж байна. 

-Хоёулаа уран зургийн талаар олон зүйлийг ярьж болох байлаа. Сэдвээ жаахан өөрчилж таны урлагийн ертөнц руу өнгиймөөр санагдлаа. Та энгийн зүйлийг гол шугмаа болгодог юм шиг. Энэ зөв үү? 

-Гоёчлох гэдэг гадаад төрхөөрөө хууртагдаж байгаа зүйл. Энгийн байх нь сайхан шүү дээ. Тэгэхээр монгол хүн өнөөдөр тайван бус байна. Энэ нь ядуугийн шинж. Ядуу хүн ууртай, хоосон болохоор бухимдалтай байдаг. Монгол Улс баян. Зөв явж чадвал бүгдээрээ ирээдүйтэй, боломжтой. Гар утастай, заавал 9911-тэй дугаар барьж, ланд-200 авч унаад байх нь гялгар зүйлд хууртагдаж мөнгөө шал дэмий юманд үрж байгаа. Тэгэхээр тайван байхад энэ бүхэн шаардлагагүй юм. 

-Та бүтээлээрээ онгирдог уу? 

-Би ер нь баян. Миний толгой дотор Монгол Улс тэр чигээрээ бодогдох дайны байна. Тэгэхээр онгирч байгаа байхгүй юу. Тиймээс үүгээр баян явна. Нэг хээ, элемент олсон ч түүндээ хөөрч, баярлаж явдаг. Юм болгонд уурлаад, бухимдаад явбал хэцүү. Тэртэй тэргүй урлангаасаа гарч яваад замын түгжрэлд ороод бухимдаад, уурлаад байвал уурлах зүйл олон байгаа. Тэр болгонд уурлахгүй байхыг хичээдэг. Урлаг өөрөө харгис. Урлагийн төлөө явахын бол олон зүйлийг золиослох болдог. Золислохгүй амьдралын төлөө явна гэвэл зураач бас биш болно. Уран бүтээлээ хөөхөөр амьдрал хаягдах гээд байдаг. Гэхдээ амьдралаа хаяж байж уран бүтээл гарна. Би гурван шавтай. Янз бүрийн хүмүүс зураач больё гэж орж ирдэг. Ээж, ааваас нь "Хүүхдээ яагаад зураач болгох гэж байгаа вэ” гэхээр "Зураач нар зургаа зараад их мөнгөтэй болж байна. Зураг зуруулаад мөнгөтэй болно” гэж ярьдаг. Тэгэхээр мөнгө хөөвөл хэзээ ч зураач болохгүй. Би 45 нас хүрсэн. Олон жил зураг зурж, хөдөлмөрлөсний эцэст одоо л нэг үр дүнгээс нь жаахан амсч байна. Бусад бизнесийн байгууллагын үр дүн хурдан гардаг бол биднийх олон жил хөдөлмөрлөж байж зах зухаас нь амсана. 

-"Би 45 хүрч байна” гэж хөгширч байгаа мэт яриад байна. Би таныг залуу байна гэж хэлнэ. Тэгэхээр бүтээл тань таныг гэгээрүүлдэг юм болов уу? 

-Харагдах байдлаараа үс бууралтаж байна. Би 45 хүрчихээд юунд харамсаж байгаа гэвэл нүдэндээ. Нүдний хараа муудахаар өөрийн эрхгүй бухимдах юм байна. Нарийн ширийн зүйл хийх гэхээр нүдний харахгүй болох юм байна. Мөн удаан суухаар нуруу өвдөх шижээтэй. Харин сэтгэхгүйгээрээ хөгшрөх яагаа ч үгүй байна. Зөндөө хийх юм байна. Гэхдээ цаг уур нөлөөлж духандаа үрчлээ суугаад л байна. 

-Бүтээл тань таныг залуужуулаад байгаа юм биш үү? 

-Би юмаа хийгээд суухад бүх зүйлийг мартдаг. Мартаж байж зурна. Ишин шидийн зүйл бодохоор зурж чадахгүй. Би чинь тамхи их татдаг. Тамхиа татаад, кофигоо уухаараа өөрийн эрхгүй зурагтаа орчихдог. Заримдаа урландаа хоёр, гурав хоночихно. Цаг, хугацааг анзаарахгүй зураад байдаг. Гэхдээ хоног, хугацаа хурдан яваад байна. Хурдан яваад байна гэдэг хийх зүйл их байгаагийн шинж. Нэг жил яасан ч хурдан юм. Юм хийдэггүй хүнд цаг, хугацаа өнгөрдөггүй байх. Надаад хийх зүйл их байна. 

-Таны утасны дуудлаганы зураг хас тэмдэг. Мөн хуучны сандалны нүүрэн дээр хас тэмдэг наасан байна. Яагаад хас тэмдгийг сонгох болов? 

-Би нацист, Германы Гитлерийг шүтсэнгүй. "Даяар Монгол”, "Хөх Монгол”-ын хүн бус. Хас гэдэг муу юмыг биед үл нэвтрүүлдэггүй хамгаалдаг. Нөгөөтэйгүүр хүчийг бэлгэдэг. Ямар нэгэн зүйлийг шүтэж, биширч байвал чулуу ч гэсэн бурхан болдог. Үнэхээр хасаа зүгээд явахад муу юм үл автагдаад, ажил үйлс бүтээд байдаг юм шиг санагддаг. Хасыг дээдлэн хэрэглэсэн нь монголчууд. Хас эргэлт гэж байдаг. Нар буруу эргэж байгаа хас газар эх. Нар зөв эргэж байгаа нь тэнгэр эцэг. Тиймээс газар, тэнгэрийн дотор хүмүүн төрөлхтөн оршино гэж үздэг. Манай өвөг дээдэс, хутагт хувилгаад огторгуй дээрх хас эргэлтийг харсан гэж үздэг. Энэ харах цэг нь Монголд байсан гэж үздэг шүү дээ. 

-Нэг талаар шүтээн тань гэсэн үг үү? 

-Итгэж, омогшиж байгаа юм. Мөн бахархана. Зарим хүн хасыг хараад их дургүйцнэ. Энэ нь юмаа мэдэхгүй байгаа нь шинж. Бид 70 жил оросуудад тархиа юу ч мэдэхгүй болтлоо угаалгачихсан. Арай гэж эргээд сэргэж байхад нь үнэн худал нь мэдэгдэхгүй олон мэргэч төлөгч, бэлэн цэцэн хүмүүс гарах болсон. Тэгэхээр өөрийнхөө итгэл үнэмшлээр хандах нь чухал юм. 

-Таныг нэг талаар зураач гэхээс илүүтэй модон эдлэлийн Д.Ганзориг гэмээр. Яагаад гэвэл таны өрөө заг, харгана, арц гээд модлог ургамлаар "баян” юм. 

-Би энд, тэнд явж байхдаа чулуу авдаггүй юм. Тэгээд заг, харгана авчирна. Балжийн голоос модны үндэс авсан. Ер нь мод хүчтэй харагддаг. Мод дулаахан амьтан, элчтэй. Тэр үүднээс нь авдаг. Би өөрөө говийн хүүхэд. Заг байгаль дээр үхсэн мэт харагддаг ч бороо орохоор амь ороод ургаж байдаг. Урлан маань байгаль мэт харагдаад бүтээлээ хийгээд суухад сайхан. Мод зурах хэцүү. Хоёр зүйл хэцүү байдаг. Би тал зурахыг хүсдэг. Гэхдээ хэцүү. Юу ч үгүй талыг зурах нэг талаар их сонин. Би говийнх болохоороо тэр үү нутагтаа очихоор талыг харахаар уужирдаг. Уужим байна гэдэг тайван байгаагийн жинтэй. Би уужуу, тайван байхыг эрхэмлэдэг юм.