Манай улсад жилд дунд­жаар 440 орчим мян­ган жуулчин ир­дэг гэсэн албан бус тоо баримт байх. Ерөнхийдөө л 400 дотор хэл­­­бэлздэг гэдгийг жил бүрийн тоо баримт харуулдаг. Харин сүү­­лийн жилүүдэд жуулчдын тоо бага ба­гаар буурч байгаа гэ­сэн харам­сал­тай мэдээ бай­на. Гэх­дээ яаран 50, 100-гаар буур­чих­сан юм биш. 10, 20-оор л буурч бай­гаа бололтой юм. Тоо ба­римтаас хархад шүү дээ. Хэрвээ манай улс аялал жуул­ч­­лал хөгжүүлэхэд анхаарч, дор­­витой ажил хийхгүй бол бай­дал улам ч дордож болох юм.

Яг үнэндээ цаасан дээрх тоо баримт Монголд жилдээ 400 гаруй мянган жуулчин ирж байгаа гэсэн тоо байгаа түү­нээс хэд нь жуулчлалын виз да­руулж ирсэн Хятад ажилчид бай­гааг ч нарийн ялгаж чадаа­гүй л байна.  Ерөөс манай улс мал аж ахуйгаас хамаарсан эдийн засагтай, түүндээ хамаг хө­рөнгө оруулалтаа хийдэг бай­сан. Сүүлдээ уул уурхайгаас хамаа­ралтай болж, толгойтой болгон нь газар ухсан. 

Үүнээс өөр мөнгө олж болох, эдийн засагт хөшүүрэг болох олон салбар байхад огт анхаараагүй гэхэд болно. Оюутолгой, Та­вантолгойн баялгаар хоёр сая хү­нээ торгонд хөлбөрүүлж, то­сонд умбуулж, жаргалын дээ­дийг эдлүүлэх юм шиг "уран донгодоод” байсан нь "үлгэр” гэдэг нь тодорхой болчихоод байгаа. Гэтэл аялал жуулчлал гэдэг ямар их мөнгө хөрөнгө олж, босгож болдог салбар вэ гэдгийг дэлхийн олон орон харуулж байна.  

Өндөр хөг­жилтэй орнуудын хувьд аялал жуулч­лал гэдэг нь зөвхөн жуул­чин хүлээн авч, үдэх үйл ажил­лагаа биш. Хүмүүсийн аялж зугаалах, хоол унд, үз­вэр үйл­чилгээ, цэнгээний бо­лоод буу­­даллаж хоноглох газ­рууд гэх мэт олон салбарын үйл ажил­лагаатай холбож үзэх бол­жээ. Тэд эдгээр үйлчил­гээг нэгдсэн нэг зохион бай­гуу­лалтад оруулан бүтээлч эдийн засгийг бий болгож тус­гай­лан томъёолсон бодлого боловс­руу­лан ажиллаж байна.  

Харин хөг­жиж буй орнуудад огт өөр. Хуу­чин эдийн засагт нь ямар салбар ноёлж байна гэдгээс ха­маарч эрхзүйн зохицуулалт нь ч өөр. Жишээ нь, Монголд мал аж ахуй, хөдөө аж ахуй, уул уур­хай гэх мэт салбарын үйл ажил­лагаа, хөрөнгө оруулалт аль эртнээс л зонхилж байсан. Тий­мээс 1990-ээд оныг хүртэл аялал жуулчлалын салбарыг ка­питалистуудын зугаа цэнгэлийн үйл ажиллагаа гэж ойлгон, төрөөс бодлогоор дэмжлэг үзүүлж байгаагүй.

Одоо ч түү­нээсээ гарч чадаагүй гээд хэл­чихэд буруудах юм алга.  Мөн аялал жуулчлал гэдгийг жуул­чин хүлээж аваад, үдэх гэсэн хоёрхон маршрутаар л ойлгож байгаа. Үүнээс нь болж Монголыг зорих, дахин ирэх жуулчдын тоо аяндаа л багасч байна.  Монголд жуул­чид ирээд аялж зугаалах, цэн­гэх, буудаллаж хоноглох, үз­вэр үйлчилгээг тэгш хүртэж чад­даггүй.  Тэр дундаа хөдөө орон нутагт аялал жуулчлалын сал­бар түй ч хөгжөөгүй гэхэд бол­но.  Уг нь манайх хөдөө орон ну­т­аг­таа аялал жуулчлалыг ут­гаар хөгжүүлж, тухайн орон ну­тагт нь орлого энэ тэрийг нь өгдөг болмоор байгаа юм.

Жуулчдад зориулагдаагүй жуулчлалын маршрут

 Ер нь Монголыг зорьж ирж байгаа жуулчид нүүдэлчдийн ахуй соёлыг л үзэх гэж ирж бай­гаа шүү дээ.  Түүнээс биш Улаанбаатарт байгаа шилэн ба­рилгыг л харахаар ирэв гэж. Яах вэ, улсын наадам үзэх гэж ирж байгаа хүн бий л байх. Гэх­дээ л тэд хөдөө нутаг, цэвэр агаар, цэнгэг ус, нүүдлийн мал аж ахуйг илүү сонирхоно. Су­мын наадам улсынхаас илүү сонир­холтой байж таараа. Гэтэл жуулч­дад зориулаад аятайхан ор­чин бий болгочихсон газар алга.

Тухайлбал, жуулчид хөдөө явахад зам зуур бие засах газар олддоггүй гэж байгаа. Гадныхан угаасаа суурин соёлтой хүмүүс. Боловсон бие засах газар хэ­рэглээд сурчихсан. Манайхан шиг хээр гадаа хаа хамаагүй бие засаад яваад байдаг хүмүүс биш. Тийм болохоор Дорнодын талд явж байсан ч хээр гадаа бие засдаггүй гэж байгаа. Гэтэл хө­дөө боловсон бие засах газар байх­гүй байна. Хээр хөдөө битгий хэл аймаг, сумын төв дээр ч бараг л байхгүй шүү дээ. 

Европын орнууд шиг хэдхэн миль газар яваад л нэг суурин байхгүй болохоор хөдөө хээр боловсон бие засах газар байгуулна гэдэг ч юу л бол. Гэх­дээ л ядаж модон жорлон ч болов барьчих хэрэгтэй шүү дээ. Шийдэж болох л асуудал.  Түү­нээс гадна хамгийн чухал асуу­дал бол зам. Сүүлийн ганц хоёр жилд Улаанбаатар хоттой бүх аймгийн төвөө засмалаар холбохоор ажиллаж л байна. Эх­нээсээ сайн, муу замтай болох нь болсон. 

Гэхдээ л жуулчдын очиж үзэхийг хүссэн байгалийн үзэсгэлэнт газар очиход энхэл донхолтой замаар давхиж, элэг бөөрөө сугалах шахаж байгаа нь үнэн.  Дээрээс нь манайд зам заасан тэмдэг тэмдэглэгээ гэж байхгүй. Тэр дундаа говьд бол шөнө орой төөрөхгүй явна гэж үгүй. Уг нь уул уурхай утгаараа хөгжиж байгаа газар засмал замаар сумдуудаа холбочихдоггүй юмаа гэхэд 50 км тутамд зам заасан самбар байр­луулчихад болохгүй юм алга.

За тэгээд хөдөөд жуулчид буудаллаад амарчих аятайхан газар тун ч хомс доо. Жуулчны бааз нэртэй хэдэн гэр л байна. Тэр нь олигтой үйлчилгээ байхгүй. Үзвэр гэхээр юмгүй. Ганц нэг морин хуурч, хөөмийч байвал их юм.  Гэх мэтээр аялал жуулчлал ердөө л нэг ёс  төдийхөн л байгаа.

Манай ул­сад жилдээ ирж байгаа жуулч­дын ихэнх нь буцаж ирэх­гүй байна гэсэн судалгаа бай­гаагийн шалтгаан нь ерөн­хийдөө энэ гээд хэлчихэд бу­руу­дахгүй байх.  Ер нь тэгээд ч шороон замаар манаргаж ма­наргаж очоод, ганц хийд, чу­луу, нуур үзчихээд, сувинер зарж байгаа нөхдүүдээс өөр олиг­­­той үйлчилгээ байхгүй бай­­­хад яасан ч гэж буцах ирэх юм билээ.  Жуулчдад зо­риу­лаг­даагүй жуулчлалын бү­сүүд нэг иймэрхүү. 

Хөгжилтэй орнууд шиг сэтгэе
 
Судалгаа хийж үзэхэд ирсэн жуулчдын ихэнх нь нутагтаа очоод ойр дотныхондоо Мон­гол руу аялахыг санал болгоно гэж хариулсан байдаг аж. Ха­рин дахиж ирнэ гэж тун цөөн хүн хариулсан байгаа юм.  Тэ­гэх­дээ Монголоос хамгийн их сонирхол татсан зүйл нь мал­чин иргэдийн зочломтгүй зан бай­сан тухай олон жуулчин ярьдаг аж.

Үнэндээ манай малчид юу байгаагаараа дайлаад, цай­лаад гаргадаг. Үнэ төлбөр гэж авахгүй, ахуй соёлоо та­нил­цуул­даг. Энэ бүхнийг үзчи­хээд зарим нь буцаж ирэх хү­сэл­тэй байдаг бол ихэнх нь нутаг­таа очоод ойр дотныхон, найз нөхөддөө ярьж, Монгол руу аялахыг санал болгодог. Үндсэндээ Монгол Улс өөрөө аялал жуулчлалын брэнд гэ­сэн үг. Түүнээс биш дэлхийн до­лоон гайхамшиг гэдэг шиг агуу урлагийн бүтээл манайд байх­гүй.

Хэдэн хийд, наадам үзэх гэж ирдэг жуулчин ч гэж юу байх билээ.  Зөвхөн монгол ахуй, нүүдлийн соёл, малчдын зочломтгой зангийн хүчинд бид жилдээ 400 мянган жуулчин хүлээж авдаг гэсэн худал, үнэн нь мэдэгдэхгүй тоо баримттай л сууж байгаа шүү дээ. Жил ирэх тусам малчин иргэдийн энэ байдал өөрчлөгдөж бай­гаа. 5-6 жилийн дараа гэхэд жуул­чинд зүгээр л хоол унд өгөөд, дайлаад, цайлаад байж байх малчин олдох уу.

Ядаж бай­хад уул уурхайн балгаар малч­дын тоо цөөрч, залгамж ха­лаа алдагдаж байна. Өнөөх Монгол гэдэг брэнд аяндаа алга болчих гээд байна шүү дээ. Тийм учраас бид арай өөр брэнд гаргаж ирэх хэрэгтэй байна.  Энэтхэгийн Таж махал, Хятадын Цагаан хэрэм гэдэг шиг л. Хөгжилтэй оронд яаж аялал жуулчлал хөгжүүлж бай­на, тэр жишгээр явж байж буураад байгаа жуулчдынхаа тоог нэмэх юм биш үү.

Ма­гадгүй үлэг гүрвэлийн му­зей­гээрээ гайхуулж болж байна.  Улаан­баатарт нэг музей бай­гуулна гээд л яриад байгаа. Хэзээ ч юм, бүү мэд. Уг нь бол энд тэндээс үлэг гүрвэлийнхээ ясыг цуглуулаад аваад ирвэл нэг битгий хэл нэлээд хэдэн музей байгуулчихад болмоор л юм билээ. Тийм болохоор Улаан­баатараас гадна Өмнөговь аймгийн Мандах суманд өөр нэг музей байгуулчихмаар са­нагд­сан.

Тэнд хадан дээр гар­сан сүрэг үлэг гүрвэлийн мөр байж байна. 19 мянган мөр байдаг юм билээ. Тэр хавьд музей бариад, бүр парк   бай­гуулчихвал дэлхийд бид Мон­гол гэдгээсээ өөр брэндтэй болж болно. Үлэг гүрвэл нь энэ байна, чулуужсан өндөг нь ийм,  мөр нь энд байгаа гээд үзүү­лээд, цогц юм хийчихвэл жил­дээ 400 мянга байтугай жуул­чин ирэх боломжтой шүү дээ. Тэгээд жинхэнэ араг ясыг нь тавихаас гадна хиймэл үлэг гүр­вэлээр дүүрсэн парк байвал бүр ч гараад өглөө.

Ядаж л энэ мэ­тээр сэтгэж, зүтгэж, бүтээн байгуу­лахгүй бол бид Ази дотроо ч аялал жуулчлалаар өр­сөлдөж чадахааргүй бо­лоод байна. Азийн 26 орон аялал жуулч­лалын өрсөлдөх чад­вараар эрэмблэгдсэн байдгаас ма­найх голдуу 19 дүгээр байрт жагсдаг гэж байгаа. Цаашид энэ янзаараа, ахуйдаа л найдаад бай­вал 26 дугаар байр руу  үсэрч магадгүй нь. 

Тиймээс одоо­ноос аялал жуулчлалын брэн­дүүдийг бий болгомоор байна. Үлэг гүрвэлээ, Хөвсгөлийнхөө бай­галийг, Булганыхаа айргийг, эрт­ний түүх Хархорум хотоо. Би­дэнд дэлхийд гайхуулах бай­галь эх, хүний гараар бүтсэн гай­хамшгууд ч байгаа шүү дээ. Гагц­хүү хөгжилтэй орон шиг л сэтгэдэг болмоор байна.

Н.Пунцагболд