Халх голын ялалтын 75 жилийн ойд

Миний өвгөн аав Мөнхийн Чулуун гэж баатарлаг түүхтэй нэгэн байсан. Дөрвөд далай ханы Жажинбал гүний хошуу, одоогийн Увс аймгийн Тэс сумынхан "Одонт” хүүгээрээ бахархдаг билээ.

Эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө халуун залуу насаа зориулсан Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, ахмад дайчин, бидний өвөө аав "Одонт” хэмээх Мөнхийн Чулуун 1921 онд 18 настайдаа Ардын журамт цэрэгт элсэж, баруун хязгаарт анх байлдахдаа "газарчин” цэргээр явсан тэр цагаас хойш 30 жил буюу 1951 он хүртэл зөвхөн эр цэргийн амьдралаар амьдарсан бахархалт түүхтэй хүн.

М.Чулуун бүр тэртээ 1921 онд Равдангийн удирдсан 160 гаруй хүнтэй салбар ангиас авхаалж самбаагаараа шалгаран баруун хязгаарын тулалдаанд "газарчин” цэргээр явж, түүхэн гавьяа байгуулсан тухай Цэргийн түүхийн архивт тэмдэглэгдэн үлджээ.

Эх орноосоо хөөгдөн Тагна Тувагийн чиглэлээр хил нэвтэрч, ард олныг түйвээж байсан цагаантны 500 гаруй цэргийг "Тагна” уул, Бөхмөрөний нутаг, Хөшөө мод, Алтай, Байтаг Богдын уулсаар хоёр жилийн турш мөрдөн хөөж устгахад дайсны цэргийн байрлал, зэвсэг, хүн хүчийг тандаж, удирдлагадаа тухай бүр илтгэж байснаар ялалтад гол нөлөө үзүүлсэн гэж үздэг.

1923 онд Ховд хотыг цагаантны үлдэгдлээс чөлөөлөх дайнд оролцож явжээ. Энэ үйл явдлын дараа Хатанбаатар Магсаржав хэсэг залуусыг цэргийн эрдэмд сургахаар нийслэл хүрээнд дагуулж ирсний нэг нь М.Чулуун байсан бөгөөд энэ тухай дурсамжиндаа бичиж үлдээсэн байдаг.

1923 оны есдүгээр сард нийслэл хүрээнд ирж, Ардын цэргийн I морин бригадын хүнд пулемётын хороонд алба хаахдаа орос, монгол сургагчдаар цэргийн эрдэм заалгажээ. Сурсан эрдмийн шидийг үзүүлж, 1926 онд хүнд пулемётын наводчик болсон байна.

1927 оны дөрөвдүгээр сараас салааны туслах, жагсаалын дарга, хот хамгаалах харуулын суманд салааны даргаар ажиллаж, хэв журам сахиулахаас гадна нийслэлийн онцгой чухал газруудыг хамгаалдаг байв. М.Чулуун нийслэл хотын цэргийн хүрээнд 1932 он хүртэл ажиллан, цэргийн эрдэмд боловсорсон шилдэг боловсон хүчний нэг болжээ.

Эх орны зүүн хязгаарт томилогдсон нь (1932-1939)

М.Чулууны зүүн хязгаарт ажилласан найман жил бүхэлдээ дайн тулааны хүнд бэрх цаг үе байлаа. Тэр жилүүдэд М.Чулууи Дорнодын хил орчмын ардын армийн бараг бүх салбар, ангиудад шилжин сууж эх орныхоо дархан хилийг хамгаалж байв.

1932-1939 оны тавдугаар сар хүртэл Дорнодын хил орчмоор том, жижиг тулгаралтууд үргэлж болж, дайсны зүгээс өдөөн хатгалга хийх, худаг ус хордуулах зэргээр байнгын түгшүүртэй байлаа.

М.Чулуун 1932 оны зургадугаар сараас "Чоно гол” дахь тусгай суманд салааны дарга, 1933 оны аравдугаар сараас "Бяруут”-ын аравдугаар хороонд командын салааны дарга, 1934 оны наймдугаар сараас Тамсагийн дивизийн 15 дугаар морьт хорооны хоёрдугаар суманд салааны даргаар, 1936 оны арванхоёрдугаар сараас мөн хорооны хүнд пулёметын сумангийн даргаар ажиллав.

1937 оны нэгдүгээр сараас Матадын наймдугаар дивизийн 23 дугаар морьт хорооны гуравдугаар сумангийн даргаар, 1939 оны тавдугаар сараас мөн дивизийн 22 дугаар морьт хорооны даргаар тус тус ажиллаж, дайн тулааны хүнд үед дайчин нөхдөө хошуучлан, тулаан бүхэнд ялалт байгуулж явжээ.

М.Чулуун Халхын голын дайны өмнөх жилүүдэд их, бага олон арван тулгаралт, тулалдаанд ялалт байгуулж байсан тухай түүхийн баримтанд тулгуурлан өгүүлье.

   -1935 онд "Халхын сүм”-ийн орчимд болсон хилийн будлианд (түүхэнд ингэж нэрлэжээ) харуулаа удирдаж, Японы морьт цэргийн суманг бүрмөсөн устгасан нь М.Чулууны хүч тэнцвэргүй анхны тулаан байлаа. Эндээс дайсны олон арван амьд хүч, зэвсэг техникийг олзлон авчээ.

   -1936 онд М.Чулуун заставын даргаар ажиллаж байв. Энэ үед "Булан дэрс”-ний харуулаар хил зөрчсөн Японы бүлэг цэрэг, "Алаг морьт”-ын харуулаар цөмрөн орж ирсэн Японы морьт цэргийн ангийг эх орныхоо торгон хилээс хөөн гаргасан байна.

   -Мөн онд "Адаг дулаан”-ы харуулаар нэвтэрсэн Японы морьт цэргийн ангийг бүрмөсөн бут цохиж устгажээ. Энэ бүхэн зөвхөн М.Чулууны удирдсан анги салбарт төдийгүй Монгол орны хувьд "Зарлаагүй дайны оршил” байлаа. Энэ бүхнээс харвал Халхын голын дайн нь зөвхөн 1939 оны таваас есдүгээр сарын хооронд болоогүй, бүр 1930-аад оны эх, дунд үеэс эхлэлтэй гэдэг зарим түүхчдийн судалгаа батлагдаж байгаа юм.

Халхын голын дайнд оролцсон нь

Түүхэнд тэмдэглэснээр Халхын голын дайн "албан ёсоор” эхлэх үед цэрэг эрийн амьдралд аль хэдийнэ хатуужсан М.Чулуун наймдугаар дивизийн 22 дугаар морьт хорооны хоёрдугаар сэлэмт сумангийн дарга болсон байв. Халхын голын байлдааны эхний тушаалыг 1939 оны тавдугаар сарын 6-нд дивизийн дарга, хурандаа Д.Нянтайсүрэнгээс авав.

"Баргын Богд ууланд байрласан Японы батальон цэргийн хүч "Үүдийн худаг”-аар довтлон ирэх мэдээ авсан тул нэг сарын хоол хүнс, сум хэрэглэл авч, өнөө шөнийн дотор байлдааны маршаар хөдөлж дайсныг устга” гэсэн тушаалыг биелүүлэхээр нэмэгдэл хүч болох нэг хуягт, хоёр морьт салааны хамтаар тэр шөнөдөө хөдөлж, эх орны хилийг нэвтрэн, дайсны нутгийн гүнд оржээ.

Улмаар цэргүүдээ хориглолтод оруулж, тагнуулын ажиллагаагаар дайснаа тандан судлаад, тавдугаар сарын 12-ны үүрээр бүслэн авчээ. Маргааш орой нь гэхэд дайсны үндсэн хүчийг бут цохин, 70 гаруй амьд хүч, үлэмж хэмжээний зэвсэг техник олзлон авсан түүхтэй.

Японы явган цэргийн энэ батальон нь Буйр нуурын баруун талд, Баргын Богд уулнаас зүүн тийш 30 орчим км-т байрлаж байсан бөгөөд цэргийн тоо, зэвсэг техникээр манайхаас илт давуу байжээ. Гэсэн ч дайсны байдалд зөв дүгнэлт хийж, хүчээ зөв хуваарилснаар ялалтад хүрсэн юм.

Үүний дараа М.Чулууны суманг "Бадам иш”-ийн худаг дээр дивизтэйгээ нийлсэн үед буюу зургадугаар сарын 3-ны өглөөгүүр дайсны найман онгоц 30 минутын турш бөмбөгджээ. Тухайн үед сумангийн дарга цэргүүдээ асар хурдан тараан байрлуулснаар ямар ч хохиролгүй гарсан гэдэг.

   -Дивизийн штабаас дахин тушаал ирэв. Халхын голын нөгөө эрэгт гарч, дивизийн бусад анги салбаруудыг гол гатлах үед хориглон хамгаалах тушаалыг гүйцэтгэх болов. Гэтэл гол үерлэжээ. Дивиз шууд маршаар гол гатлах аргагүй . М.Чулуун өөрөө шумбан, гарам олж, замчлан гаргав. Хүнд пулемётын наводчик цэрэг ус гатлах үедээ пулемётаа усанд алдсаныг мөн л тэрбээр шумбан олж өгсөн гэдэг. Тэс голын хөвөөнд төрж өсөн, "Мөнхийн усч хүү” хэмээн нутгийнхандаа нэрлэгдэж асан түүний нэг эрдэм ийнхүү амин чухал үед тусаа өгсөн нь энэ.

   -Матадын VIII дивизийн даргаар ажиллаж байсан хурандаа Д.Нянтайсүрэн "БНМАУ-ын улсын баатрууд” дурдатгалын номдоо :”22 дугаар морьт хорооны ахлах дэслэгч М.Чулуун даргатай хоёрдугаар морьт суманг 37 мм-ийн их бууны салаа буюу Михлайн танк эсэргүүцэх их бууны салаагаар хүч нэмэгдүүлэн давшилтад оруулав.

Ахлах дэслэгч М.Чулууны суман эрэлхэг зориг гаргаж, байлдааны уран арга, тактик хэрэглэн бут цохиж хөөн зайлуулсан юм. Энэ тулалдаанаар амьд хүч, зэвсэг техник, нууц баримт бичиг, бусад зүйлийг олзлон авсан нь цаашдын олон тулалдаанд их ач холбогдолтой болсон юм” гэж тэмдэглэжээ.

Энэ бол М.Чулуун сумангаа удирдан "Элст манхан”-ы тулалдаанд орж, ялалт байгуулсан үйл явдлыг дурсан бичсэн хэрэг. Энэ тулалдаан бараг дуусаагүй байхад дивизийн дарга Д.Нянтайсүрэн 22 дугаар морьт хороог М.Чулуунаар удирдуулах болж, Дархан уулын чиглэлээр зүүн гар талд тулалд гэж тушаав.

   -Монгол- Зөвлөлтийн цэрэг Японы эсрэг өргөн фронтоор давшилт эхлүүлж, тулалдсаар байв. М.Чулууны удирдсан 22 дугаар морьт хороо наймдугаар сарын 24-ний өглөө нэргүй өндөрлөгийг эзлэх тушаал биелүүлж, япончуудыг хөөсөн юм. Маргааш нь наймдугаар сарын 25-нд Баянцагааны тулалдаанд нэгдсэн фронтоор давших үед М.Чулуун ухаан алдан эмнэлэгт хүргэгджээ. Ингэж эрүүл мэнд муудсан нь бүхэл бүтэн найман жилийн турш дайны талбарт амь биеийг үл хайхран тэмцэж, байгаль, цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөлд хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж явсных байлаа.

М.Чулуун 1939 оны есдүгээр сард биеийн эрүүл мэндийн байдлаас шалтгаалан бэлтгэл офицерээр халагдан, төрсөн нутагтаа амьдарч байгаад 1944 оны хоёрдугаар сард цэргийн албандаа эргэн ирэв. Ингээд Өндөрхааны цэргийн танкийн хороонд ажил ангийн даргаар, 1947 оны зургадугаар сараас цэргийн төв эмнэлгийн штабын комендантаар ажиллаж байгаад 1951 онд дахин бэлтгэл офицерээр халагдан, арми бүрэн хэрэглэлтэй гэрээр шагнан, төрсөн нутагт нь нүүлгэн хүргэж өгч байжээ.

1945 оны чөлөөлөх дайны үед ар талын цэргийн ангид ажиллаж байсан учраас М.Чулууныг уг дайнд оролцсон гэж үзэх үндэслэлтэй юм.

Энх цагийн хөдөлмөрт хүчээ өгсөн он жилүүд

М.Чулуун төрсөн нутагтаа ирээд тэр үед дөнгөж байгуулагдаж байсан Тэс сумын хоёрдугаар бага сургуульд аж ахуйн ажил хариуцан 17 жил ажиллав. Эсгий гэрт хичээллэж эхэлсэн сургуулийг байр савтай болгох бүх л ажил түүний гараар босжээ. Дотуур байранд хүүхдээ сургадаг хүмүүсээр сургуулийн түлээг ээлжлэн бэлтгүүлдэг болсноор улсын мөнгийг хэмнэдэг байсан гэж тэр үеийн ахмад буурлууд түүнийг дурсдаг билээ.

Хүүхдүүдийн хувьд биеийн тамирын талбай, модон морь, савлуур, турник ялангуяа багийн бага сургуульд бол өнөөдөр ч ховор эд. Тэгвэл М.Чулуун энэ бүхнийг хийгээд зогсохгүй багийн сургуулийг халуун усны байртай болгон, тохижуулж байжээ. Төмс, хүнсний ногоог өөрсдөө тариалж, дотуур байрны сурагчдын хоолны хэрэгцээг хангах болов.

М.Чулууны Тэсийн бага сургуульд ажилласан он жилүүд хэдийгээр улс оронд ардын хувьсгал ялаад багагүй хугацаа өнгөрсөн байсан боловч хөдөөгийн ардууд хүүхдээ сургуульд сургах төдийлөн дуртай биш байв. Харин аж ахуйн даргын хичээл зүтгэлээр сургуулийн орчин нөхцөл сайжирч, нутгийн ардууд ч хүүхдээ сургуульд явуулах дуртай болсон тухай хөгшчүүл өдгөө дурсан ярьдаг юм.

Түүний хөдөлмөр, зүтгэлийг төр, засаг өндрөөр үнэлж, "Цусан гавьяаны нэгдүгээр зэргийн одон”, " Цэргийн гавьяаны одон”, "Байлдааны медаль”, Монголын болон ЗХУ-ын "Бид ялав” медаль, Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн цол, тэмдгээр шагнажээ. Арми болон улс, хоршоолол, боловсролын байгууллагын шагнал гээд нийтдээ 40 гаруй удаа шагнагдаж байсан байна.

 Зөвхөн шагнаад зогссонгүй М.Чулууны эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөөх үнэлж баршгүй гавьяаг хойч үед нь алдаршуулахад багагүй анхаарч ирлээ.

2005 онд Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор Тэс сумын Хар үзүүрийн сургуулийг түүний нэрэмжит болгов.

2008 онд Увс аймгийн музейд М.Чулууны нэрэмжит булан байгуулжээ. Монгол эх орныхоо төлөө амь, бие үл хайрлан тэмцэж явсан олон зуун баатарлаг хөвгүүдээр хойч үе бид бахархан, М.Чулуун шиг гарамгай гавьяатнуудыг үрийн үрд алдаршуулан, эх оронч үзлийн үлгэр дууриал болгох нь зүйтэй санагдана.

Тэс нутгийн зон олондоо "Одонт” хэмээн хүндлэгдсэн ахмад дайчин Мөнхийн Чулуун өвөөгийнхөө тухай товч өгүүлэхэд ийм. Эх орны зүүн хязгаарт 1930-1940 оны хооронд өрнөсөн, ялангуяа 1939 оны Халхын голын дайны гол үйл явдлуудын талаархи мэдээллийг тодорхой гаргаж тавих хэрэгтэй. Энэ дайныг дайн байгаагүй, жижиг мөргөлдөөн байсан гэх мэтээр түүхийг илт гуйвуулж, эх орноо хамгаалан тэмцэж явсан эх орончдоо доромжлон гутаасан зарим түүхч, судлаачдын мэдэгдэлд харамсаж явдгаа нуух хэрэггүй биз ээ. Түүх түүхээрээ үлдэх ёстой гэдэг билээ.
                                                                                                                                              Зээ хүү сэтгүүлч О.Ганхуяг

---