Монгол улсын өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын төвд буй Эрдэнэ Зуу хийдийн хэрмийн дотор 3 ширхэг чулуун арслан хадгалагдаж байдаг. Тэдгээр чулуун арслангуудын нэгийг нь цагаан саарал боржин чулуугаар үйлдсэн байна. Энэхүү цагаан саарал арсланг бид Эрдэнэ Зуу хийд байгуулагдсанаас хойш, магадгүй XIX зууны үед хийгдсэн болов уу хэмээн төсөөлж байна. Энэ арслан нь XYIII-XIX зууны үед ар монголд байгуулагдсан сүм, хийдүүдийн үүдэнд, хаалганы дэргэд байдаг чулуун арслангуудтай хэлбэр, ур хийцээрээ тун ч адилхан юм.

Харин Эрдэнэ Зуу хийдийн хэрмийн дотор буй нөгөө хоёр арслан нь бидний сонирхолыг бусдаас илүү татаж байна. Хар саарал чулуугаар урласан уг хоёр арслангийн хэлбэр, ур хийц нь дээр дурдсан цагаан саарал боржингоор хийсэн арслангаас өөр юм. Тиймээс хар саарал чулуун арслангууд нь цагаан саарал боржингоор хийсэн арслангаас он цагын хувьд ч ялгаатай гэдэг нь тэдгээрийн элэгдсэн байдлаас харагдаж байна. Бид цагаан саарал боржингоор хийсэн арслангаас илүү эртнийх байж болох хар саарал чулуугаар үйлдсэн хоёр арслангийн он цаг, эзэн холбогдогчийн тухай энд товч авч үзэх болно.

Энэ хоёр арсланг өмнө зүгээс эхлэн I, II арслан хэмээн дугаарлаж байна. Ингээд эхлээд I арслангийн хэмжээ байдлыг танилцуулья.

I арслан эрт цагт хагарч эвдэрсэн бөгөөд одоо түүний толгой, цээж л үлджээ. Мөн цээжний хавирга талын дээд хэсэг нь хуурч унасан байна. Энэ арслангийн толгойн урт 32 см, эрүү нь 30 см, ам нь 13 см, хүзүүний доод хэсгээс магнай хүртэл 32 см, хошуунаас цээжний хойт үлдэц хүртэл буюу урт нь 80см, өндөр нь 60см, өргөн нь 27 см, нуруун дээр тавьсан сүүлийнх нь урт 40 см, сүүлний бүдүүн 7 см, гуяны зузаан нь 27 см, хааны өргөн 20 см хэмжээтэй аж. Эл арслангийн толгой, хүзүү нь зүүн тийш хазгай хийгдсэн бөгөөд дэлгүй аж. Урд хоёр хөлөөрөө газарт гишгэж, хойш оцойн суусан байдлаар Iарсланг дүрсэлжээ.

II арсланг мөн хар саарал чулуугаар хийжээ. Түүний хөл бөгс нь хугарч алга болсон байна. Энэ арслангийн одоогийн урт 88 см, өндөр 58 см, зузаан буюу өргөн 36 см, толгойн магнайнаас шүд хүртэл 32 см, эрүүний урт 24 см, ам 10 см, хүзүүн дээгүүр нь товойлгон гаргасан дэлтэй. Тэр дэлийн урт 36 см, хааны өргөн 16 см, өндөр 31 см, гуяны өргөн дээд хэсгээрээ 38 см, гуяны өндөр 31 см, нуруун дээрээ тавьсан сүүлний урт 58 см хэмжээтэй. Энэ арслан уг нь мөн урд хоёр хөлөөрөө газарт гишгэж, хойш цогнойн суусан байдалтай анх хийгдсэн байдалтай. Түүний нүд амыг нилээд тод дүрсэлсэн бөгөөд харин уруул, хамар нь эвдэрчээ. Энэ хоёр арсланг урласан арга хийц, хэлбэр нь адил байна. I арслан дэлгүй, IIарслан дэлтэй дүрслэгдсэн нь угтаа эр, эм(хос) хоёр арслан байжээ. Тэрчлэн уг арслангуудын хийсэн арга барил, тухайлбал, тэдний нүд, толгой, шүд, ам зэрэг нь адил байна.

Энэ бүхэн нь уг хоёр арсланг нэг цаг үед, хамт хийгдсэн гэсэн сэтгэгдэл төрүүлж байна.

Эрдэнэ Зуугийн хэрмийн дотор буй энэ хоёр арслан нь Монгол улсын нутгаас олдож мэдэгдээд буй чулуун арслангуудын дотроос Булган аймгийн Хутаг өндөр сумын нутагт буй Уйгур улсын Байбалык буюу одоогийн Бий Булаг хотын тууриас олдсон чулуун арслангуудтай төсөөтэй байна. Байбалык буюу Бий булгийн чулуун арслангуудаас хоёрыг нь Монголын Үндэсний музейд авчраад байгаа билээ. Монголын Үндэсний музейн сан хөмрөгт буй эл хоёр арсланг урласан чулууны өнгө, хийсэн арга барил нь дээр өгүүлсэн Эрдэнэ Зуугийн хоёр арслантай ихээхэн ойр нь ажиглагдаж байна. Тухайлбал, тэдгээр арслангуудын нүд, хамар, ам зэргийг урласан арга барил нь үлэмжхэн төсөөтэй юм.

Мөн арслангуудыг хоёр хөлөөр нь гишгүүлж, хойш оцойн суусан байдлаар дүрсэлсэн нь түрэг улсын үед хийгдсэн чулуун арслангуудаас зарим талаараа ялгаатай.

Эрдэнэ Зуугийн хэрэм дотор буй дээрх хоёр арсланг бид Уйгур улс (VIII-IX зуун)–ын үеийн дурсгал болов уу хэмээн төсөөлж байна. Эндээс Эрдэнэ Зуу, Уйгур хоёрын хооронд соёлын ямар нэг холбоо байсан уу гэдэг асуудал гарч болно. Олон судлаач энэ асуудлыг хөндөж шинжилсэн боловч энэ хэр зарим зүйлийн хувьд эрдэмтэд нэгдсэн санал дүгнэлтэнд хүрч чадаагүй байна.

Монголын эрдэмтэн Х.Пэрлээ сурвалж бичгүүдийн мэдээнд үндэслэн, урьдын Тахай балгасын суурин дээр 1586 онд Эрдэнэ Зууг барьсан. Энэхүү Тахай балгас бол "Юань улсын судар” болон "Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл”-ийн Тайган, "Монголын нууц товчоо”-ны Тайгал хорго мөн[1] хэмээжээ. Мөн тэрбээр урьдах эрдэмтдийн судалгааг нэгтгэн дүгнээд, тэрхүү тахай балгас нь Хархорин хотоос өмнө байсан бөгөөд харин хожим нь Хархориныг тэр балгасны туурь барьж эхэлсэн юм. Өөрөөр хэлбэл "Уйгурын Буху хааны цагт…….. Хархориныг үүсгэн байгуулсан гэж үзсэн байна [2]

Мөн Оросын зарим эрдэмтэн Уйгурын Кара Корум нэрт хуучин хотын суурь дээр Хархориныг барьсан гэдэг саналыг ч тэмдэглэсэн билээ [3]

Харин эрт цагт үүсэл нь тавигдсан Кара Корум хотыг IX-XII зуун Хэрээдийн Ван хаан нийслэлээ болгон ашиглаж байжээ. Тэр үед буюу XII зууны цагт уг балгас нь Тахай хэмээн нэрлэгдэж байсан аж ^[4]. 1940-өөд оны сүүлчээр Х.Пэрлээ Эрдэнэ Зуугийн өмнөх мэлхий толгой дээрх бэхлэлтэд малтлага хийж, тэндээс Уйгурын үеийн дурсгал олдсоныг тэмдэглэсэн[5] бол Н.Шираши 2010 онд Эрдэнэ Зуугийн хэрэм, түүний орчинд археологийн хайгуул мөн туршиц малтлага хийсэн дүндээ тулгуурлан, Эрдэнэ Зуугийн дор Уйгурын хот байсан хэмээн мэдээлсэн юм[6].

Бид Хархорины туурь дээр баригдсан Эрдэнэ Зуу нь Уйгуртай хэрхэн холбогдсоныг харуулахын тулд дээрх зүйлсийг өгүүллээ. Урьдах эрдэмтдийн хийсэн судлагаанаас үзвэл, Эрдэнэ Зуу хийд нь эртний Уйгурын соёлын уламжлалтай Хархорин /Кара-Корум/-оор дамжин холбогдсон гэдэг нь тодорхой байна.

Энэ бүхэн нь Эрдэнэ Зуугийн доторхи хоёр чулуун арслан нь Уйгурын үеэс үлдэж хоцорсон дурсгал байж болох юм гэх дам нотолгоо болж байна.

Нөгөө талаар Эрдэнэ Зуу нь эртний Уйгурчуудын эдийн соёлыг ямар нэг хэмжээгээр өвлөсөн гэдэг нь эрдэмтдийн судалгаагаар нотлогдож байгаа юм бол уг хийд нь бурхны шашны талаар Уйгуртай оюуны уламжлалын холбоо байсан уу гэдэг асуулт бидний өмнө тавигдаж байна. Үүнийг судалж тогтоох нь зөвхөн Эрдэнэ Зуугийн түүх төдийгүй Уйгур, Монголчуудын шашны холбоо харилцааг шинээр тодруулах маш сонирхолтой асуудал болж байна.

А.Очир (Монгол улс )

URL: http://www.choibalsan.mn/index.php?newsid=5552