-Сэлэнгэ, Дархан, Төв, Дорнод, Хэнтий гээд Хангайн аглаг ой, уул толгод Ерөө, Туул, Улзын дөлгөөн урсгалт голууд тал хээрийн хөндий гээд бидний ажиллаж амьдарч явсан нутаг бүхэн алт эрдэнэсээ сэтгэл харамгүй хайрлаж "Хэрэгтэй байгаа шүү Эх оронд чинь гэсэн шиг" геологич биднийг угтдаг байлаа. 1975 онд анх Дархан хотын Геологийн экспедицийн /Дарга Б.Сономцэвээн С.Цэрэн-Очир.С.Гомбосүрэн, Л.Сэдбазар, Д.Баасан нарын удирдлагууд, Бэрлэгийн 1-р ангийн дарга С.Сүхбаатар геологич В.Довжид /төрийн шагналт/, З.Соотонгоо, Ахлах мастер Б.Адъяа, механик Д.Гомбосүрэн нарын мэдлэг чадвартай нөмөр нөөлөгтэй сайхан хамт олны дунд ажлын гараагаа эхэлж байлаа.

 

-Гурван жилийн дараа Ерөөгийн нутагт Бүхлэйн 3-р ангид ахлах мастераар томилогдон, заяаны ханьтайгаа учирч анхны гал голомтоо бадрааж хоёр сайхан хүүтэй болж амьдрал минь цэцэглэж билээ.

 

-Мөн л гурван жилийн дараа Бүхлэйн анги маань яам, экспедицийн шийдвэрээр Төв аймгийн Заамар сумын нутагт Налгар намрын нэг сарын

 

-Урьд нь В.Довжид / төрийн шагналт/ Зураглалын ангийн анх илрүүлсэн ордод манай экспедицийн хоёр анги Төвийн геологийн экспедицийн хоёр анги нийлээд 150-аад ажиллагсадтай зургаан өрмийн баригадтай өнөр хамт олон болж өргөжиж билээ.

 

-Дөрвөн ангийн дарга уулзсан Тосон Заамарын нутагт Б.Лхаасүрэн гуай Л.Таазан бид хэдээс ханаас нь ч шийдвэр гарсан юм, намайг ангийн даргаар томилсон байдаг

 

-... Миний хажууд Б.Жамц гуай /аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан/ орлогч даргаар Б.Лхаасүрэн гуай нар болон, геологич В.Довжид,Д. Гунгааням/төрийн шагналт/ Л.Таазан, Цогт, Баярсайхан, Ганбаатар гидрогеологич Лхавгасүрэн механик Нармандах, ахлах мастер Гомбосүрэн зэрэг дөрвөн ангийн бүрэлдэхүүн ажил амьдралын халуун тогоонд буцланхан бужигнацгааж байлаа.

 

-Энэ л нутагт геологичдын судалгааны анхаарлыг татсан бүс нутаг өрөмдегчдийн ур чадвар шалгасан бүтээн байгуулалтын талбар болж өрнөсөн юм.
-Энэ үед Хайлаас, Ар наймган, Туулын полигон, Баянгол зэрэг олон талбайд эрэл эрэл-үнэлгээ урьдчилсан хайгуулыг эрчимтэй явуулж байлаа.
-Тосон Заамарын анхны өрөмдлөгийг бидний дотны нөхөр Ж.Төмөрбаатар ах маань өрөмдөж байсныг бид мартах учиргүй.

-Зургаан өрмийн баригадыг дөрвөн ээлжийн тасралтгүй зохион байгуулалтаар ажиллуулж экспедицийн дарга С.Цэрэн-Очир С.Гомбосүрэн /хоёулаа төрийн шагналт/ ерөнхий инженер Г.Гантөмөр нарын зэрэг бүх удирдлагууд маань манай ангируу өдөр.шөнөгүй цувж бүхий л анхаарлаа тавьж ажиллана.
-Энэ зэрэгцээд хааяа ГУУҮЯ-ны орлогч сайд З.Барс тэргүүтэй удирдлагууд ирнэ,
-Харин байнга геологийн хэлтсийн дарга Мягмар М.Тогооч Бэхбат нарын хүмүүс байнга айлчлана, дараа нь дөжирсөн ёстой л ирж л байдаг явж л байдаг гэдэг шиг анхаарлаа хандуулж байлаа заримдаа учраа ч олохгүй, удирдах удирдуулах маань ч самгардаж экспедицийн байнгын удирдлага шийдвэрийг үгүйсгэж урд нь ороод шийдвэр гаргаж байхад заримдаа төвөгтэи ч юм шиг бахархалтай ч юм шиг байлаа, радио станцаар өдөр бүр, тодорхой цаг тутамд ажлын мэдээ авч, ажлын эрчмийг сайжруулах шаардлагын дунд умбаж байлаа,
Зарим өрмийн бригадын дээж угаалгын сорьцоос том саморадик илэрнэ.
Ар наймагны ордын өрөмдлөгийн явцад хамгийн их ур чадвар шаардсан талбай байв, нэвтрэлт удаан, бэхэлгээний янданг контур хийж суулгана, цооногийн гүн 35-45 м давхарган зузаан, агуулга 3-5-тай их өндөр, харин өрөмдсөн трубагаа буцааж сугалах гэж 48 цаг цохиулж байж гарна, үүнд удирдлагын хувьд чамгүй анхаардаг байлаа.

 

Нэг онцлог нь Дарханы геологийн экспедицээс ирсэн өрмийн мастерууд өрөмдсөн трубагаа ноцолдож байж заавал авдаг харин урдаас ирсэн /Модот/ мастерууд маань труба авахад их халширна, учир нь Цагаан тугалганы ордод өрөмдөх технологийн уул техникийн нөхцөл арай хөнгөвтөр байсантай холбоотой байх,

 

-Харин дайран дээр нь давс гэгчээр гавьяат Б.Жамц гуай маань өөхшүүлээд хэд цохиулаад труба гарахгүй гэсэн шалтагаар газартай нь тэгшлээд гагнуураар тайруулчдаг байдал хоёроос гурван цооногт гарсаныг анхааралдаа авсан юм
-Ингээд нэг өдөр ангийн бүх ИТА-дын шуурхай хурлыг зохион байгуулж 10 минутын мэдээлэл бэлтгэсэнээ танилцуулсан юм
-Учир нь нэг районд, уул техникийн ижил нөхцөлд өрөмдөж байхад яагаад бэхэлгээний янданг сугалж чадахгүй байгаа талаар ур чадвар ажлын шаардлага өмч хөрөнгийн үргүй зардал, нэр төрөөр далайлгасан оновчгүй шийдвэр, бусдын дутагдлыг өөгшүүлдэг талаар тодорхой баримт нотолгоогоор жишээ татаж хэлэлцүүлж билээ,

 

-Энд нөгөө түшиг тулгуур хоёр нөхрийн маань нэг гавьяат Б.Жамц гуайгаа удирдах хүмүүсийхээ өмнө шүүмжилж илэн далангүй хэллээ,
-Эхлээд маш эмзэг хүлээн авч "би халагдана, намайг та биш" Яам мэднэ гэж нэг агсарч ирсэнээ тайвшрав
-Ингээд би энэ зөвхөн таны нэр төр өндөр цол хэргэм, ажлын баялаг туршлагыг тань хүндэтгэж байгаагийн ажил хэрэгч зөвлөгөө шүү гээд! Та энэ асуудалд уужим сэтгэлээр хандах байх гэдэгт бид итгэж байна гэлээ.
-Тэрнээс хойш гавьяат ах маань минь миний хуурай ах болсон түүхтэй

 

Ийнхүү Тосон Заамарын хөндийд өрнөсөн ажил амьдралын тэр үе маань Улс орны эдийн засгийн хөгжпийн гол түүчээ болсондоо бид баярлаж явдагдаа.

 

-Дорнод аймгийн Баяндун сумын 90 жилийн ой тохиох гэж байна. Та болон танай хамт олон энэхүү ойн баярт ямар байр суурьтай оролцох гэж байна вэ?
-1983 оны хавар ГУУҮЯ-ны сайдын коллеги хуралдаж "Заамарын ангийн ажлыг эрчимжүүлэх" талаар хэлэлцэж дууссан тэр өдөр ПДС-д суралцах томилолт гардаж авч билээ. Дээд сургуулийн он жилүүд ёстойл оюун ухааныг минь тэгшилсэн оюутан цаг минь харвасан сум шиг өнгөрч билээ. Тэр жил 1986 оны намар Ш-р курсэд суралцаж байх үед З.Барс сайд маань дуудаж надад нэг ёсондоо 3 дахь томилолтынхоо талаар чиглэл өгсөн юм, энэ нь Дорнод бүс нутагт алтны хайгуулын ажлын чиглэл байлаа 1987 он хавар ПДС-ийн доктор проф, Я.Болд багштайгаа О.Насантогтох, б.Гандош.Д. Батмөнх Д.Төвшинбаяр бид хэд Цагаан чулуутын ордод анхны дадлага хийж 1988 он 5-р сард төгссөж Дорнодын ГХЭ-ийн харьяаанд Улзын 3-р ангийг шинээр зохион байгуудлсан юм. Экспедицийн дарга Ц.Пүрэвцэрэн гуай, /Хандгай/, гэж хочилох геологийн чадварлаг зохион байгуулагч бид нарын өмөг түшиг эцэг шиг л хандадаг байв, орлогч дарга б.Гандулам гуай аж ахуйч геологич, ерөнхий геологич Жагварал, Жарантай ерөнхий инженер Г.Оргил, механик Д. Батбаяр нябо Дамдинсүрэн нарын олон сайхан хамт олон ургах нартайгаа адил угтаж авч билээ.
Улзын 3-р анги маань Цагаан чулуут худгийн зүүн дор суурьшсан Бүх техник, тоног төхөөрөмжийг ДГX-ын удирдлага зохион байгуулалтын дор Улаанбаатар хотоос шинэээр татаж бид нарыг онгоцоор ирхэд анги дээр шинэ гэр барьж угтаж билээ.

 

Геологичдын маань хээрийн үйлдвэрлэл Баяндун сумынхаа, нутагт галаа бадрааж эхэлсэн маань энэ.

 

Ангийн маань ажиллах үндсэн бүрэлдэхүүн нь Дарханы ГХЭ-ийн Заамарын 3-р ангиас сайн дураар санал өгсөн хамт олон 80% эзэлж байв. Үлдсэн хамт олон маань ДоГХЭ- ээс томилогдсон байлаа. Тэр үеийн сум нэгдлийн дарга Д. Балдорж гуай намын хорооны дарга Ц.Болдтөмөр нартайгаа анх танилцаж ёстой л нутгийн баавай нараас адис хүртэж, олон жил сайхан үерхэж нөхөрлөж явна.

 

Ангийн маань ерөнхий геологич О.Насантогтох, инженер геологи Ч.Нарантуяа, Г.Чинбат, О.Чимгээ өрмийн инженер Г.Саранхүү, миний хань Ш.Цэцэгмаа, техник-геологи Ш.Янжмаа.Ж. Энхбаатар, Ч.Батжаргал, механик П.Өвгөнхүү ,ахлах мастер Ч. Бямбаа мастер У.Үнэнбат.Д.Цэрэндорж, Г. Баттөгс, У.Нэргүй, б.Цогоо, Г.Очирпүрэв тракторч П.Галъя.уулын мастер Л.Ганбаатар сорьц угаагч Дугар,Дорж,Отгонцэцэг нар маань ёстой анхдагчид байлаа.
Дараа нь туршлагатай геологич Ж.Цагаадай Г.Сугаржав, Н.Баярсайхан, нябо Т.Дүүдээ, техникийн ажилчин Э.Чөдөрбат нар маань бүл нэмж билээ.
Манай ангиас анхны төрийн одонг Ч.Бямбаа маань 1991 онд Алтан гадас одонгоор энгэрээ мялааж байлаа.

 

Байгуулагдсан анхны жилд экспедицийн удирдлагатайгаа зөвлөж анги дээрээ 30 хүүхэдтэй цэцэрлэг 20 сурагчтай бага сургууль зохион байгуулан ажиллаж, орлогч дарга Ду.Дамба гуай гардаж байлаа. Энэ нь одоогийн төр засгийн алс хэтийн шийдвэрт нийцэж байжээ гэж бодогддог.
1989 онд Улз гол дээр гүүр   хийх   технологийг,өрмөдлөгийн аргыг ашиглаж гүйцэтгэсэн нь одоогийн патентжуулах ажлын эхлэл болсон юм.

 

 -Олон жил хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаа мэргэжлийн хүний тань хувьд асуух зүйл байна. Орон нутагт эрх өгчихвөл тухайн аймаг, сумын хөгжил мэдэгдэхүйц сайжирна гэдэг үзэл санаатай та санал нийлдэг үү?

-Монгол Улсын Еренхийлөгч Ц. Элбэгдоржийн гурван жилийн емнө дэвшүүлсэн санааг маш алсыг харсан их ирээдүйтэй боддог. Тэр бол сум орон нутаг биеэ дааж хөгжих ёстой гэсэн санаа юм. Үүнийг манай хөдөөгийн иргэдийн зарим нь болчимгүй хүлээж авч байна. Газар нутгаа судлууж, хайгуул хийлгэхгүй, малаа маллаж л байвал боллоо гэсэн ийм л хөнгөмсөг бодлогоор хандаж байна. Зарим нь шал өөр л дөө. Энэ бодлогын цаана ерөөсөө та нар сум орон нутгаа 100 хувь мэдлээ гэхэд эдийн засгийн боломжоо өөрсдөө босго гэсэн агуулга байгаа юм. Манай Баяндун сум жилд 2 тэрбум 600 сая төгрөгийн төсөвтэй. Энэ төсвөө та нар өөрсдийн газар нутгаас ол л гэсэн үг байхгүй юу. Нарийндаа ийм л санаа. Газар нутагтаа ашигтай эрдэс баялгийг олж, саалийн үнээтэй байх вэ гэдгээ бодох ёстой. Ганц "Эрдэнэт" үйлдвэр Монгол орныг 40 жил тэтгээд явж байна шүү дээ. Түүнтэй адилхан аймаг орон нутаг бүр саалийн үнээтэй болох хэрэгтэй юм. Манай Баяндун суманд л гэхэд алтны шижирмэг орд 2000 га талбайд ашиглагддаг юм. Үнэндээ энэ бол Баяндун сумын нэг л малчин өрхийн эзэмшлийн талбайд хүрэх үү, үгүй юү гэдэг л талбай. Тэгээд бод доо. Ийм газар нутагт эрдэс баялагийн судалгаа шинжилгээг төр засаг геологичидтойгоо хамтарч зангидаж явах ёстой. Түүнээс биш геологийн судалгаа, уул уурхайн ажил гэдэг чинь тусгай зөвшөөрөл авсан аж ахуйн нэгж ажлаа явуулахдаа тухайн нутгийн иргэдээс газар нутгаа гуйж байгаа юм шиг түвшинд байж таарахгүй.

 

Төрийн бодлогын хатуу зарчим үйлчлэх учиртай. Тийм ч учраас тусгай зөвшөөрлийг төрийн зөвшөөрөл, төрийн томилолт болгох ёстой гэж үздэг. Тэгж байж үр дүнтэй ажиллана. Түүнээс биш нэг малчнаас асуудаг геологи-эрдэс баялгийн салбарын бодлого байж таарахгүй. Энэ бол Монгол төрийн дархлааг сулруулж, нэр хүндэд халдаж байгаа хэрэг юм.

 

-Танд сүүлийн асуултыг үлдээе.
-Би хэдийгээр баруун аймагт төрсөн ч гэлээ Дорнод аймгийн Баяндун суманд 27 дахь жилдээ ажиллаж, амьдарч байна . Энэ утгаараа тэр сайхан нутгийн суугуул. Манай сумын 90 жилийн ой тохиож байгаа энэ баярт мөчийг тохиолдуулаад хамтран ажилладаг хүмүүстээ, нийт геологичиддоо, Дорнодчууддаа.Сумынхаа буриад зон олондоо баярын мэнд хүргэж хамгийн сайн сайхныг хүсэн ерөөе.