Буриад судлалын академийн ерөнхийлөгч, доктор М.Одмандах

Танай академиас зохион байгуулсан буриад ардын дууны тоглолтын зорилго, үр дүнгийн талаар яриагаа эхэлье ?

Манай Буриад судлалын академи, Монголын театрын хөгжлийн академиас хамтраад Буриад дуун учиг буюу "Буряад аянгай hабагша” гэдэг тоглолтыг зохион байгууллаа. Гол зорилго нь буриад ардын мартагдаж байгаа дуу хуурыг орчин үеийн залуучууддаа мэдрүүлье, таниулья, буриадын ардын дуугаар дамжуулж буриад хэл аялгуу, соёл, ёс заншлыг түгээн дэлгэрүүлье гэсэн зорилготой төсөлт ажлыг хамтарч хэрэгжүүлж, үр дүнгээ тайлагнаж, тоглолт хийлээ. Энэхүү 3 сарын ажлынхаа үр дүн болсон "Буряад аянгай hабагша” нэртэй нутаг нутгийн буриад залуучуудыг оролцуулсан 14 дуутай цомог гаргалаа. Ингээд 5-р сарын 21-нд цомгийн баяраа хийж, Монгол Бөхийн өргөөнд тоглолт болсон юм. Хамгийн гол нь 14 шинэ дуучинтай боллоо, 14 мартагдаж байсан дууг сэргээж авлаа. Энэ ажлыг хийхэд Монголын театрын хөгжлийн академи анх санаачлага гаргаж, манайхтай хамтарч ажилласан.

Тоглолтыг зохион байгуулахад танай байгууллагын зүгээс ямар үүрэгтэй оролцсон бэ ?

Манай зүгээс буриад дууны түүхэн гарал, онцлог, дуулах ур маяг, ая данг нь зааж, сургах, зөвлөн туслах үүрэгтэй оролцлоо. Тухайлбал, угсаатны зүй, антропологи, буриад хэл-аялгууны талаас нь МУИС–ийн докторант, Буриад судлалын академийн Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Л.Оюунцэцэг, нутгийн аялгуу, үг хэллэг талаас нь МУИС–ийн багш, хэлшинжлэлийн ухааны доктор, профессор Г.Гантогтох нар чухал үүрэгтэй оролцсон. Эдгээр дуунууд нь нутаг нутгийн буриадуудын дуулдаг хамгийн багадаа л гэхэд 100, 200 жилийн түүхтэй учраас түүх, угсаатны зүй, хэл аялгуу талаас нь зөвлөгөө өгөх, судлах зайлшгүй шаардлагатай байлаа. Мөн урлаг судлал, хөгжмийн талаас нь СУИС–ийн багш, урлаг судлалын ухааны доктор, профессор, МУ-ын СТА, ОХУ-ын Буриад улсын УГЗ Г.Батцэрэн багш, СУИС-ийн багш, докторант н.Чулуунцэцэг, Хөгжим бүжгийн коллежийн багш, МУГЖ, БУАЖ Д.Долгормаа нар голлон ажиллалаа. "Заяан Нава” гэдэг дуу багадаа л 1000 жилийн түүхтэй, 4-5 хувилбартай аяаар дуулдаг дуу. Энэ дууны хамгийн мартагдаж байгаа хувилбар болох аавынхаа дуулж байсан тэр л ая дангаар нь сэргээж, Г.Батцэрэн багш маань зааж, зөвлөж, Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын харьяат, СУИС-ийн оюутан Б.Шинэбаяраар дуулуулсан.

Буриад дууны судалгааны бүтээл хэр олон байдаг вэ ?

Буриад дууны хэл аялгуу, соёл, угсаатны талаас нь Дорнод дээд сургуулийн багш, хэлшинжлэлийн ухааны доктор С.Алтанцэцэг "Буриад дууны хэл соёлын судалгаа” сэдвээр хийж эрдмийн зэрэг хамгаалсан. СУИС–ийн багш, доктор Г.Батцэрэн буриад ардын дууны ая, аялгуу, түүхэн талаас нь судалж, мөн л эрдмийн зэрэг хүртсэн. Мөн манай монгол судлаач эрдэмтэд буриад дууг сурвалжлан цуглуулах, эмхэтгэх талаар маш их ажил хийсэн. Эрдэмтэн Б.Сумьяабаатар, Ж.Цолоо, Г.Гантогтох нар 1960-аад оноос хойш монголын бүх буриад нутгуудаар болон ОХУ, БНХАУ–ын буриадуудын дунд хээрийн судалгааны ажил хийж, энэ судалгааныхаа ажлын хүрээнд буриад дуу ардын аман зохиолыг эмхэтгээд "Арван гурван ноёдын дуу” гэж томоохон эмхтгэл гаргасан. 1964 оноос буриад ардын дууг судлах, цуглуулах, эмхэтгэх ажил эхэлсэн. 1964 онд Ч.Содном гэж хүний "Буриад ардын дуу” гэж хоёр том эмхэтгэл зэрэг маш олон бүтээл байна. Миний мэдэж байгаагаар бараг 10 орчим буриад дууны түүвэр гарчээ. Эдгээр бүтээлүүд бүгд буриад ардын дууг судлах үндсэн эх хэрэглэгдэхүүн болж байна. Буриад зон дотроо олон янз байгаа. Зөвхөн Хэнтий, Дорнод биш Агын буриад, Хорь буриад, Сэлэнгийн Сонгоол буриад, Эхирэд Булгад, Түнхэн Санагын буюу баруун долоон буриад гээд маш олон угсаатны нийлэгжилтэй учраас тэр болгоны дуу хуур өөр өөр байдаг. Энэ онцлогийг нь харгалзаж судалсан бүтээлүүд ч бий. Ялангуяа баруун буриадын, Түнхэн, Санагын ардын дууг Хөвсгөл аймгийн судлаач, оточ ламбугай Л.Галбаабадраа тусгайлан судалж, эмхэтгэл хэвлүүлсэн нь бий.

Эрдэмтдийн судалгаанаас харахад таны бодлоор буриад дууны гол онцлог нь юу вэ ?

Буриад ардын дуунд бэсрэг уртын дуу, богинын дуу голлодог. Монгол ардын дуу илүү их гүн ухаанлаг шинжтэй, ертөнцийн мөн чанарыг танин мэдэх чиглэлрүү байдаг бол буриад ардын дуу ахуй амьдралаасаа урган гарсан, ертөнцийн жам хуулийг амьдралын мөн чанартай харьцуулсан дүр дүрслэл олонтой.  Жишээлбэл:

Алтан шаргал нарыг

Альган яаж л халхалхав

Аав л ээжийн сургаалыг

Андуурж л яаж л болохов гэдэг ч юм уу, ийм сургаалын, ахуйн шинж, чанар угсаатныхаа мөн чанар, сэтгэлгээ, философи, шашны үзэл хандлага, ертөнцөд хандах хандлагаа илүү бодитойгоор илэрхийлсэн байдаг. Дээрээс нь түүхэн дуу, шог хошин дуу их олон. Амьдралд болсон үйл явдлыг шууд дуу хуур болгож хойч үедээ үлдээдэг. Зарим талаараа нэг дуу 4 – 5 аятай эсвэл нэг аятай 4 – 5 хувилбар үгтэй байх нь их түгээмэл учир нутаг нутгийн буриадууд өөр өөрсдийнхөө айзам хэмнэл аялгуунд оруулж дуулдаг гэсэн үг. Мөн гуниг харууслын дуу их олон байдаг. Хамгийн гол нь бид ямар түүхийг туулж өнөөдрийг хүрсэн юм гэдгийг буриад дуунаас мэдэж болохоор байдаг. "Заян наваа”, "Тэмүүжин Чингис”, "Михлай ноён”, "Шилдэй занги” гэх мэт түүхт хүмүүсийн тухай дуу ч их байна.

Буриадууд ямар хөгжмийн зэмсэг голчлон хэрэглэж ирсэн бэ?

Мэдээж монголын үндэсний хөгжмүүд бүгд тодорхой хэмжээгээр хэрэглэгдэнэ. Буриадын яг үндэсний хөгжим гэвэл "Суухан хуур” гэж хөгжим бий. Тэр бол ганц утас, чавхдастай хуур. Энэ хөгжим ялангуяа манай баруун долоон буриадад илүү түгээмэл өвлөгдөж үлдсэн байдаг. Тус хөгжим маань яг морин хуур шиг гэхдээ хун толгойтой, цартай, цар нь болохоор үхрийн давсаг буюу "суух”-аар хийсэн байдаг учраас "Суухан хуур” гэж нэртэй ийм хөгжим юм.  Эрдэмтэд "суухан хуур”-ыг Морин хуурын өвөг байж  магадгүй гэж үзэж байгаа.