Төрийн албан хаагчдын хүнд суртлыг төрийн байгууллагын хамгийн доод шатлал болох хорооны ажилчдын үйлчилгээнээс харж болно. Манайхан ямар нэгэн бичиг баримт хөөцөлдөхдөө хамгийн түрүүнд хороондоо очихоос эхлүүлээд олон шатлалын албан тушаалтантай уулзаж, бөөн чирэгдэл болж байж сая нэг ажлаа бүтээдэг. Энэ байдлыг халахын тулд манай улс иргэдээ цахим үнэмлэхтэй болгосон. Монголчууд 1981 онд улаан паспорт авч, 1999 онд иргэний үнэмлэхийг шинэчилж, 2010 онд иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан. Улмаар 2012 онд ухаалаг цахим үнэмлэхтэй болсон. Үүнээс сүүлийн үеийн шинэчлэл бол яах аргагүй иргэний шинэчилсэн бүртгэл, ухаалаг тодотголтой цахим үнэмлэх юм.

Гэтэл ухаалаг гэх тодотголтой иргэний үнэмлэхийнхээ ид шидийг бид мэдрээгүй л явна. Цахим үнэмлэхийн түүхийг эргээд нэг сөхөөд үзвэл, 2010 оны долдугаар сарын 5-ны өдөр иргэний бүртгэлийн салбарт томоохон шинэчлэлт гэж нэрлэсэн иргэний шинэчилсэн бүртгэл нээлтээ хийж байлаа. Жил хүрэхгүйн хугацаанд нийт иргэдийнхээ 90 гаруй хувийг шинэчлэн бүртгэж, биеийн давхцахгүй өгөгдөл болох хурууны хээнээс эхлээд гэр бүлийн байдал, хүүхдийн тоо гээд олон мэдээллийг авч байсан. Үүнээс хоёр жилийн дараа буюу 2012 оны гуравдугаар сараас иргэний шинэчилсэн бүртгэлд суурилсан ухаалаг үнэмлэх олгох ажил эхэлсэн юм. Үзмэн ягаан өнгийн хуучин үнэмлэхээ хураалган устгуулаад цоо шинэ цахим үнэмлэхийг бид авсан. Тухайн үед энэхүү ухаалаг үнэмлэх нь өндөр нууцлалтайгаас гадна тусгайлан суулгасан чип нь тухайн иргэний хурууны хээ, бусад мэдээллийн санг агуулсан хэмээн сурталчилж байв. Түүнчлэн ухаалаг цахим үнэмлэхтэй болсноор төрийн байгууллага аж ахуйн нэгж, банк санхүүгийн байгууллагууд чиптэй үнэмлэхийг нь уншаад л мэдээллийн санг нь харах боломжтой. Ингэснээр хорооны Засаг даргын тодорхойлолтоос эхлээд нотариат дамжиж цаасан дунд хөглөрч байдгаа болино гэж байв.

Анх ярьж байснаар иргэний цахим үнэмлэхийн чипд, овог нэр, төрсөн он сар, регистрийн дугаар, хүйс, олгосон байгууллагын нэр, олгосон он, сар, өдөр, хүчинтэй байх хугацаа, иргэний оршин суугаа хаяг, төрсөн газар, биеийн давхцалгүй өгөгдлийн мэдээлэл буюу хурууны хээ, гарын үсэг, бүртгэлийн дугаар, үнэмлэхийн дугаар, тусгай тэмдэглэгээ зэрэг 14 мэдээллээс гадна тухайн иргэнтэй холбогдох бүхий л мэдээлэл байх ёстой. Гэвч энэ их ид шидтэй ухаалаг үнэмлэхийг иргэд бодит байдалд жинхэнэ утгаар нь хэрэглэж чадахгүй байна. Харамсалтай нь, иргэд өнөө олон бичиг цаасаа цуглуулж, зардал чирэгдэл болдог хэвээрээ. Иргэдээ цахим үнэмлэхтэй болгохын тулд 10.1 тэрбум төгрөгийг улсын төсвөөс зарцуулсан. Гэтэл энэ ажлыг иргэд та бид өнөө хэр бодитоор мэдрээгүй л байна. Энэ талаар УБЕГ-ын Тамгын газрын дарга С.Алтангэрэл ийнхүү ярилаа. 

С.Алтангэрэл: Хаягийн мэдээллийг далд болгож, чипд суурилуулна 

-Цахим үнэмлэх бол өмнөхөөс ялгаатай. Цахим буюу ухаалаг гэдэг утгаараа үнэмлэх маань чиптэй. Энэ чипэн дотор цахим байдлаар тэр иргэнтэй холбоотой мэдээ, мэдээллийг байршуулах боломжтойгоороо онцлог юм. Одоогийн байдлаар энгийн гэж хэлэгдэхээр цахим үнэмлэхийн гадна талд байгаа мэдээллүүд цахим үнэмлэхийн дотор байршиж байгаа. Мөн шинэчилсэн бүртгэлийн үеэр иргэдээс авсан хурууны хээний мэдээлэл суурилсан байгаа. Тиймээс өнгөрсөн жилээс хэрэглэж эхэлсэн ТҮЦ машинаас иргэн өөрт холбоотой мэдээ, мэдээлэл лавлагаа авахад цахим үнэмлэхээ уншуулж, хурууны хээгээ шалгуулж тодорхойлолт авч байгаа. Тэгэхээр энэ нь цахим буюу ухаалаг үнэмлэхийн хүн бүрт ойлгогдохоор нэг том жишээ юм.

Урьд нь иргэн үнэмлэхээ хаясан тохиолдолд тэр нь ямар ч үнэ цэнэгүй орхигддог байсан. Иргэний үнэмлэх бичиг баримт гэдэг бол асар их нууцлалтай байх ёстой. Тухайлбал, нэг байгууллагад ороод иргэний үнэмлэхээ үзүүлээд үлдээх биш цахимаар мэдээллээ өгчихөөд цахим үнэмлэхээ биедээ аваад орох боломжтой болно гэсэн үг. Цаашид цахим үнэмлэх нь Төрийн болон бусад төрлийн үйлчилгээнд ашиглагдана. Нэг жишээ хэлэхэд, арилжааны банкинд хандсан тухайн иргэн өмнө нь зээл авч байсан эсэх нь үнэмлэхэд нь байж байдаг. Нийгмийн даатгал, гэнэтийн тохиолдлоор аваар осолд орсон хүнд анхны тусламж үзүүлэх, цусны бүлгийн мэдээлэл, өмнө нь хорих ангид ял эдэлж байсан эсэх, дээд боловсролтой эсэх, боловсролын зэрэг хувь хүний цогц мэдээллийг суурилуулах боломжтой байгаа юм. Энэ бүхэн эхнээсээ бага багаар хийгдсээр байна.

Энэ онд багтаж хийхээр төлөвлөсөн ажлын нэг бол хаягийн мэдээллийг далд болгож, цахим үнэмлэхэд байршсан чипд хаягийн мэдээллийг суурилуулах. Ингэснээр иргэн Дархан-Уул аймгаас Эрдэнэт рүү шилжсэн тохиолдолд автоматаар чип дэх хаяг өөрчлөгдөж, иргэн хаана байгаа эсэх нь тодорхой болно. Манай бүртгэлийн байгууллагын ажилчид өмнө нь үйлчлүүлж буй иргэнээсээ нэр, хаяг, утасны дугаар, яс, үндэс зэрэг бүх зүйлийг асуудаг байсан бол одоо цахим үнэмлэхийг нь авч уншуулаад бүх мэдээллийг нь харж байгаа. Мөн цахим гарын үсэгтэй холбоотой манай байгууллагаас шалтгаалах бүх ажлыг хийчихсэн. Тухайлбал, цахим гарын үсгийн хууль хоёр жилийн өмнө батлагдсан. Энэ хууль батлагдсанаар иргэн төрийн үйлчилгээг авахдаа заавал өөрийн биеэр очих шаардлагагүй болсон. Манай байгууллага өөрсдөөс шалтгаалах, хамаарах ажлуудыг хийчихсэн.

Одоо бусад байгууллагатай хамтран ажиллаж байж цахим үнэмлэхийн жинхэнэ үйлчилгээ төгөлдөржинө. Жишээлбэл, цусны бүлэг тогтоохын тулд эрүүл мэндийн байгууллагатай хамтарч ажиллаж байж тодорхойлно шүү дээ. Энэ мэт холбогдох байгууллагуудтай хамтарч ажиллах шаардлагатай байна. Хэдийгээр албаныхан ийнхүү ухаалаг үнэмлэхийг олон янзаар ашиглаж байна, боломжтой гэж байгаа ч иргэд өөр байр суурьтай байна. 
 

Ц.Батбаатар: Зөвхөн түц машинаас лавлагаа авах үед л ашиглаж байна

-Ерөөсөө өмнөх үнэмлэхээс ялгарах зүйл байхгүй. Хуучны хэвшлээрээ албан газар ороход байцаалт өгч байгаа юм шиг үзүүлдэг, зарим газар нь бүр үлдээгээд орж байгаа. Банкинд ороод үйлчлүүлэхэд ч үзүүлдэг. Гэхдээ тэнд чип цахим үнэмлэх уншуулах машин байхгүй учраас өмнөх шигээ л нэр, хаяг, регистрийн дугаараа өөрөө хэл дэг. Харин ганц ТҮЦ машинд уншуулаад, хурууныхаа хээг таниулаад, 1000 төгрөг төлж лавлагаа авч л ашиглаж байна даа  

Л.Дашдулам: Хурууны хээг эс тооцвол бусад мэдээлэл нь энгийн нэг супермаркетын бонусын картанд хадгалагдаж л байдаг мэдээлэл шүү дээ

Өмнөх иргэний үнэмлэхийг бодвол их хэврэг болсон юм шиг санагддаг. Өмнө нь бидний ашиглаж байсан иргэний үнэмлэх илүү барьцтай байсан. Зураг нь бол үнэхээр муухай гарсан байгаа юм. Зарим хүн үнэмлэхийнхээ зургийг хараад өөрийгөө танихгүй байсан. Миний хувьд иргэний үнэмлэхийг олон газраар үйлчлүүлж ашигладаггүй. Банк, эмнэлгээр үйлчлүүлэхдээ л хэрэглэдэг. Ер нь цахим үнэмлэхэд, ургийн овог, эцэг эх болон өөрийн нэр, төрсөн газар, он сар өдөр, хүйс, регистрийн дугаар, олгосон байгууллагын нэр болон он сар өдөр, хүчинтэй хугацаа, оршин суугаа хаяг гэсэн мэдээллүүд ил харагддаг. Харин далд хэлбэрээр нь хурууны хээ, гарын үсэг, иргэний бүртгэлийн болон үнэмлэхийн дугаар гэх мэт мэдээллүүд байгаа гэдэг мэдээллийг сонсч байсан.

Өөр нарийн мэдээлэл байхгүй байна. Хурууны хээг эс тооцвол бусад мэдээлэл нь энгийн нэг супермаркетын бонусын картанд хадгалагдаж л байдаг мэдээлэл шүү дээ. Бид бонус карт нээлгэхдээ дээрх мэдээллүүдийг өгч хадгалуулдаг. Гагцхүү бүртгэн авч байгаа нь дэлгүүрийн ажилтан, улсын бүртгэгч гэдгээрээ л ялгаатай байх. Цахим үнэмлэх гээчид олон тэрбум төгрөг зарлагадсаны хэрэг гарахгүй байна. Өмнөх цаасан үнэмлэхээр бид банкны, төрийн байгууллагын үйлчилгээг авч болдог л байсан. Одооны цахим үнэмлэхээс дутах зүйл байгаагүй. 

Х.Чулуунбат: Цахим үнэмлэхийг утгаар нь хэрэглэхийн тулд уншигч төхөөрөмжөө оруулж ирэх шаардлагатай
-Цахим үнэмлэхийг бид нар ашиглаж чадахгүй байна. Ер нь цахим үнэмлэхийг олон зүйлд ашигламаар байгаа юм. Нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгал, тэтгэвэр тэтгэмж зэрэг ард түмэнд хэрэгтэй бүх төрлийн үйлчилгээ авах ёстой. Төр засаг үүнд анхаармаар байна. Гадаа дад цахим үнэмлэхээр олон үйлчилгээ авдаг гэсэн. Учир нь цахим үнэмлэхт олон зүйл суурилуулж болохоор багтаамж байдаг гэж сонссон. Тэр багтаамжийг бүрэн хэмжээнд авмаар байна. Чанарын хувьд маш өндөр төвшинд хийгдсэн гэж ярьдаг юм билээ. Түүнийг нь сайн мэдэхгүй юм. Цахим үнэмлэхийг утгаар нь хэрэглэхийн тулд уншигч төхөөрөмжөө оруулж ирэх шаардлагатай.  

Н.Нямдорж: Хүсвэл шинээр очсон газартаа дахиад шинэ үнэмлэх мөнгөө төлөөд гаргуулж болно гэсэн

-Шилжилт хөдөлгөөн гэж нэг зүйл бий. Хаягаа шилжүүлэхээр болоход цахим үнэмлэхийг зайлшгүй шинээр авна. Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар энэ асуудлыг шийдэж, шилжилт хөдөлгөөнийг шууд үнэмлэх дээрх чипэнд шивдэг боллоо гэж байсан. Гэхдээ шилжилт хөдөлгөөний мэдээлэл байтугай ерөнхий мэдээлэл нь ч гарч ирдэг эсэх нь эргэлзээтэй байдаг. Оршин байгаа хорооноосоо хасалтаа хийлгээд нөгөө хороонд очиж бүртгүүлэхдээ нэг нарийхан цаасан дээр тодорхойлолт бичүүлнэ. Түүнийгээ ухаалаг иргэний үнэмлэхтэйгээ байнга хамт авч явах шаардлагатай. Тэр цаасгүй бол таны үнэмлэх хүчин төгөлдөр бус. Хүсвэл шинээр очсон газартаа дахиад шинэ үнэмлэх гаргуулж болно гэнэ.

Уг нь ухаалаг гэдэг үгний цаана хамгийн наад зах нь хорооны Засаг даргын тодорхойлолт, гэр бүлийн мэдээлэл, эзэмшиж, өмчилж байгаа хөрөнгийн талаар, гэрлэлтийн лавлагаа зэргийг багтаачихмаар санагдах юм. Ядаж ингэж байж л ухаалаг гэдэг чанар нь илрэх бус уу. Энэ мэт иргэдийн санал гомдол тасрахгүй байх. Ухаалаг үнэмлэхийг иргэд бүрэн ашиглахын тулд унших төхөөрөмж зайлшгүй шаардлагатай. Цахим үнэмлэх хэдий ухаантай боловч ухааныг нь бид уншигч төхөөрөмжийг оруулж ирэхээс наана олж үзэхгүй шүү дээ. 
 

Ц.ЗАЯА