Зүүн гурван аймгийн малчид хавар эрт ямаагаа самнадаг уламжлал энэ жил ч мөн давтагдаж байна. Мөн зүүн бүсийнхэн ямааны ноолуураа бусад нутгийнхаас өндөр үнээр арилждаг зүй тогтолтой. Гэвч энэ жилийн хувьд малчид ноолуураа тушаах гэж яарахгүй байгаа гэнэ. Учир нь, энэ жил ноолуурын ханш тэдний санаанд хүртэл "өндийсөнгүй”. Өнгөрсөн жил Монголын хөдөө аж ахуйн биржийн арилжаагаар нэг кг ноолуур дунджаар 89 мянган төгрөгт хүрч, малчдыг баясгаж байв. Энэ нь өмнөх жилийнхээ ханшаас 30 орчим хувиар өссөн үзүүлэлт байлаа. Мөнгөн дүнгээр илэрхийлбэл 21 мянган төгрөгөөр илүү байсан юм. Гэтэл энэ жил кг ноолуурын оргил үнэ 65.500 төгрөг байна. Хэнтий аймгийн Чингис хаан хотод бага хэмжээний ноолуурын дуудлага худалдааг өнгөрсөн баасан гаригт зохион байгуулж, нийслэлийн худалдан авагчид оролцсон боловч дээр дурдсан дээд үнээс илүү гараагүй аж. Тэгвэл өнгөрсөн жилийн огцом өсөлтийг Хөдөө аж ахуйн биржийн гүйцэтгэх захирал Ж.Эрдэнэбат ноолуурын үнэ өссөн шалтгааныг гадаад валютын ханшийн өсөлттэй холбон тайлбарлаж байсан юм.

Ноолуурын ченжүүд ч түүний тодорхойлолттой санал нэг байв. Энэ нь манай улсын валютын зах зээлд юанийн ханш 284 төгрөгтэй тэнцэж байсан үе. Тэдний ярианаас үзвэл төгрөгийн эсрэг голлох валютууд, тэр дундаа юанийн ханш чангарсан жил ноолуурын үнэ өндөр тогтдог гэсэн ойлголтод хүрч болохоор байгаа юм. Гэтэл юанийн ханш өнгөрсөн жилээс35 төгрөгөөр нэмэгдчихээд байхад дотоодын зах зээл дээр ноолуурын ханш 30 орчим хувиар унасан нь содон үзүүлэлт болж байна. Энэ талаар Монголын ноос, ноолуурын бэлтгэн нийлүүлэгчдийн холбооны тэргүүн Б.Мөнх-Алдар "Энэ жилийн дээд ханш 65 мянган төгрөг байна. Өнгөрсөн жилээс кг тутамд 100 юанийн татуу гэсэн үг. Үүнд гаалийн татварыг нэмсэн нь голлон нөлөөлсөн. Яг одоогийн байдлаар манай улсаас ноолуур татдаг өмнөд хөршийн ченжүүд ирчихсэн байна.

Гэвч тэд үнэ өсгөх ямар ч сонирхолгүй байгаа. Цаашид ч ноолуурын үнэд ахиц гарахгүй байх. Харин ноолуураа өнгөрсөн жил өндөр үнээр борлуулсан малчид энэ жил багаар бодоход 70 мянган төгрөгт хүргэх бодолтой байгаа” хэмээсэн. Энэ нь малчид ямаагаа самнасан атлаа зах зээлд нийлүүлэхгүй байна гэсэн үг. Зарим нэг их мэдэгч "Ноолуур100 мянган төгрөгөөс буух учиргүй” хэмээсэн нь нөлөөлсөн байх. Харин баруун аймгуудад одоогийн байдлаар ямаа самнах ажил ид өрнөж буй. Зүүн аймгийн малчид ямаагаа хамгийн түрүүнд самнадаг бол баруун бүс нутгийнхан бараг хаврын сүүл сард ноолуураа авч дуусдаг.

Ямаа самнах ажил цаг агаар дулаарахыг даган зүүнээс баруун тийш шилжихтэй зэрэгцэн ноолуурын үнэ буурсаар байдаг үзэгдэл ч жилийн жилд бий. Энэ үзүүлэлтээр авч үзвэл баруун аймгийн малчид ноолуураа 65 мянган төгрөгт өгч чадахааргүй байдалд ч хүрч мэдэхээр байна. Өчигдрийн байдлаар нийслэлийн захад байрлах түүхий эдийн "Эмээлт” захад кг ноолуур 63 мянган төгрөгийн дундаж ханштай байв. Иймээс хоёр жилийн өмнөх байдалтай малчид нүүр тулж магадгүй нь бололтой. 2013 оны хавар68 мянгаас эхэлсэн ноолуурын үнэ аажмаар буурсаар нэг кг нь 55 мянган төгрөг рүү "гулссан”.

Энэ жил ч дээрх"түүх”-ийг давтаж магадгүй тухай ченжүүд дуулгаж байв. Энэ бол юанийн ханш 230 төгрөгтэй тэнцэж байсан үе. Ноолуурын ханш энэ жил "өндийхгүй” байгаа нь өмнөд хөршийн зах зээлээс шууд хамааралтай. Манай улсын самнасан ноолуурын 70 орчим хувийг дангаараа "юүлдэг” БНХАУ энэ жил ноолуурын илүүдэлтэй. Тиймээс энэ жилийн хувьд ноолуурт мөнгө зарцуулж, төвлөрүүлэх бодолгүй байгааг зарим эдийн засагч хэлж байна. Мөн манай улс экспортлох ноолуурыг заавал Хөдөө аж ахуйн биржээр дамжуулан арилжаалах хуультай. Хөдөө аж ахуйн биржээр дамжуулан арилжаагүй ноолуурыг хил давуулахгүй. Тиймээс Хятадаас дурын ченж ирээд"чөлөөт” тоглолт хийж, үнэ өсгөх боломж олгохгүй гэсэн үг.

 МОНГОЛЫН ОЛДОГ МӨНГӨ

Манай үндэсний нэгэн компанийн "Монгол ноолуураар дэлхийг гоёно” уриа үгэнд хэн ч эргэлздэггүй. Эдийн засагчид, сайд, дарга нар ч"Монгол брэнд” гэдэгтэй санал нэгддэг. Харин дэлхийн зах зээлд яаж гаргах талаар цөөнгүй жил хэлэлцсээр байна. Энэ бол үнэндээ өөр зүйл. Харин манай улс жилд дунджаар 6000 тонн ноолуур авдаг. Үүнээсээ  300 сая ам.доллар л олдог гэсэн тооцоо бий. Тэгвэл өвөрмонголчууд жилдээ 2000 тонн ноолуур боловсруулаад, нэг тэрбум 300 сая ам.доллар олдог байх юм. Цөөн үгээр хэлбэл бид өвөрмонголчуудаас тав дахин их ноолуур боловсруулчихаад бараг зургаа дахин бага орлого олж байгаа нь монгол брэндээ эрэлхийлсэн бидний бодит байдлыг тод харуулж байна. Түүнчлэн манай улс жилд гарч байгаа ноолуурынхаа ердөө 10 хувийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгодог. Урд хөрш рүү жилдээ дунджаар 3000 тонн угаасан болон бохир ноолуур экспортолдог тухай ч судалгаа зарим эдийн засагчид бий. Тэгвэл мэдээлэл байна. Хэрвээ ноолуурыг түүхийгээр нь экспортолдог урсгалыг зогсоож, Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн дэд сайд асан Д.Цогтгэрэл нэгэнтээ "Монгол Улс самнасан ноолуураа эцсийн бүтээгдэхүүн болгон гадаад зах зээлд нийлүүлж чадвал багаар бодоход гурван их наяд төгрөг олох бүрэн боломж байгаа” тухай өгүүлж байв.

 ҮНДЭСНИЙ ҮЙЛДВЭРҮҮДИЙН СЭТГЭЛ ХАНАМЖ

"Үндэсний үйлдвэрлэгч”, "Ноолуурын салбартаа тэргүүлэгч компани” зэрэг сайхан тодорхойлолт байдаг хэдий ч тэд одоог хүртэл бусдын гар харсан хэвээр. Тэд олон улсын зах зээлд хэрхэн өрсөлдөх тухай толгойгоо гашилгахаас өмнө төрөөс халамж авах чиглэлд хамаг анхаарлаа хандуулдаг.

Одоогийн байдлаар "Говь” брэндээс өөр дэлхийн зах зээл дээр худалдан авагчдад танил болсон бүтээгдэхүүнтэй үйлдвэр, компани төрөөгүй. Түүнээс гадна 2011 онд ноолуурын компаниуд бараг л хаалгаа барих дөхсөн удаатай. Өмнөд хөршид борлуулсан ноолуураа буцаан худалдан авах тухай ч яриа гарч байв. Тийм атал жижиг үйлдвэрүүд бүгд тус бүртээ гадаад зах зээлтэй, худалдан авагчтай болохыг мөрөөднө. Энэ мөрөөдлөө биелүүлэхийн тулд хөрөнгө "хаяж”, дэлхий хэмжээний сурталчилгаа цацах чадамжгүй тул эцэс сүүлд нь үйлдвэрлэсэн хувцсаа сайжруулсан утасны үнээр жинлэж зарахаас өөр боломж ихэнхдээ байдаггүй. Тус хувцсыг нь гадны компани шошгоо наагаад олон улсын зах зээлд худалдаж байхад зүгээр л хараад суухаас өөр боломж ч үнэндээ байдаггүй. Нэгэн цагт хаалгаа барихдаа тулж байсан нь өмнөд хөршийн ченжүүдэд нам шахуулсан хэрэг л дээ. Тухайн жил төрөөс ноолуур боловсруулах үндэсний үйлдвэрүүдийг дэмжиж, 100-аад тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгосон байдаг. Үүнийгээ ч тэд онцлож, "Үр дүнд нь ноолуурын үйлдвэрлэлт 30 хувиар буюу 2010 оныхоос 20 хувиар, экспорт 30 хувиар тус тус өссөн” гэсэн мэдээг бахархан дурсдаг. Гэсэн хэдий ч бодит байдалд үндэсний үйлдвэрлэгчид одоог хүртэл өрсөлдөх чадвар султай хэвээр. Иймд ноолуурын үнэ малчдын санасан хэмжээнд хүртэл өсөхгүй байгаа нь үндэсний үйлдвэрүүдэд ихээхэн ашигтай. Учир нь, тэд ноолуурын үнэ дээр зах зээлийн жамаар өрсөлдөх ямар ч боломж байхгүй. Хатуухан хэлэхэд ямар нэгэн дэмжлэггүйгээр кг ноолуурыг дотоодын зах зээлээс70 мянган төгрөгөөр татах чадваргүй. Тиймээс хямд байх хийгээд хятадуудын нөлөөлөл бага байх тусам тэд сэтгэл ханамжтай байна гэсэн үг.

"ТОМ”-ЧУУДЫН ТӨСӨӨЛЛӨӨР

Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт жилд бэлтгэх бүх ноолуурыг 100 хувь боловсруулах зорилтыг хэрэгжүүлэх тэмүүлэл байсан. Одоо ч дор нь шийддэг Засгийн газар үргэлжлүүлэх нь ойлгомжтой. Тэд 2013-2020 он хүртэл хоёр үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж, "Ноолуурын салбарыг 2013-2016 онд хөгжүүлэх төсөл”-ийг боловсруулсан. Ингэхдээ 2012 онтой харьцуулахад улсын хэмжээнд нийт бэлтгэж буй түүхий ноолуурыг 100 хувьд хүргэх, ээрмэл утас 1238 тн-ыг үйлдвэрлэдэг хэмжээг дөрөв дахин нэмэгдүүлэх, сүлжмэл утас 1.2 сая ширхэг үйлдвэрлэж байгааг 3.8 сая ширхэгт, найман мянган ажилтантай тус салбарын орон тоог 20 мянга болгох боломжтой гэж төсөөлсөн. Харин ийм таатай байдалд хүргэхийн тулд "Шинэчлэл”-ийн Засгийн газрын тооцоогоор 500 гаруй тэрбум төгрөг, үүнээс хөнгөлөлттэй зээлээр 243.5 тэрбум төгрөг шаардлагатай гэж үзсэн. Тухайлбал, эргэлтийн хөрөнгөнд 3000 тонн ноолуур нэмэлтээр худалдан авахад 150 тэрбум, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлд 93.5 тэрбум гэх мэт цааш хөвөрнө. Ингэсэн цагт бид Итали, Хятад улсын үйлдвэрлэгчидтэй "ЭКО” бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлтээр өрсөлдөх хэмжээнд хүрэх ажээ.

Д.Ганбаатар